|
LTS.
Trong khả năng rất giới hạn, Đặc
San GSVN sẽ vinh dự được phổ biến nhiều kỳ liên tiếp vế tác
phẩm hết sức giá trị và thiết yếu cho đời sống Hội Thánh
Việt Nam:
ĐÀO TẠO VÀ TỰ ĐÀO TẠO
THIÊNG LIÊNG CỦA CÁC LINH MỤC TƯƠNG LAI
TRONG BỐI CẢNH VIỆT NAM
NGÀY NAY
Nguyên bản tiếng Anh
Lm. Micae-Phaolô TRẦN MINH HUY
Bản dịch Việt ngữ
Lm. Vincentê Trần Minh Thực, Lm.
Gioan Baotixita Nguyễn văn Hào
DẪN NHẬP
Thế giới hiện đại, với hiện tượng toàn cầu hoá và môi trường
kỹ thuật của nó, có ảnh hưởng không nhỏ đối với cuộc sống
mọi người trên mọi lãnh vực xã hội và tôn giáo. Bên cạnh
những lợi thế tích cực, sự xâm nhập của phong trào tục hoá,
với nền văn hoá duy vật và hưởng thụ, đã tác động vào tinh
thần con người và tạo nên một cuộc khủng hoảng trầm trọng
với nền văn minh. Vì thế, Đức Thánh Cha Gioan Phaolô II đã
kêu gọi mọi thành phần trong Hội Thánh và xã hội cùng “xây
dựng một nền văn minh tình thương, được đặt nền tảng trên
những giá trị phổ quát là hoà bình, công lý, liên đới và tự
do.”1
Những truyền thống tôn giáo cũng như những giá trị xã hội
của Á Châu cũng không thoát khỏi những tác động tiêu cực ấy
do bầu khí toàn cầu hoá và chủ nghĩa tiêu thụ. Xã hội Việt
Nam cũng phải chịu chung bầu khí này với những ảnh hưởng hết
sức phức tạp của ý thức hệ cộng sản. Đức Gioan Phaolô II cảm
thông: “Trên những mảnh đất vốn vẫn được xem như là vùng đất
của sự hài hoà, thì ý thức hệ này, rất hấp dẫn trên lý
thuyết, vì nó có vẻ thật tốt khi muốn hoàn thiện lịch sử,
hay xây dựng một thế giới tự do, bình đẳng và công bằng,
nhưng trên thực tế lại chỉ có bất lương và tham nhũng. Và
“người trẻ bị hụt hẫng (trong những thực tại như thế) khi
nhìn về tương lai.”2 Những thực tại này đòi hỏi khẩn thiết
phải canh tân đời sống và sứ vụ của Hội Thánh. Công đồng
Vaticanô II xác tín rằng “công cuộc canh tân này phần lớn
tuỳ thuộc sứ vụ linh mục đã được Thánh Linh Chúa Kitô thúc
đẩy” và Công đồng “long trọng khẳng định tầm quan trọng đặc
biệt của việc đào tạo linh mục.”3
Sứ vụ quan trọng nhất của Hội Thánh là sống, làm chứng và
loan báo Tin Mừng cứu độ cho toàn thể nhân loại. Để thi hành
sứ vụ này, Hội Thánh tại Á Châu buộc phải tổ chức và làm cho
nhân sự của mình có khả năng giới thiệu Chúa Giêsu Kitô Cứu
Thế với một gương mặt Á Châu, vì “chính Đức Kitô muốn là và
muốn trở thành người Châu Á hơn.”4 Nhắc tới nguồn gốc Châu Á
của Chúa Giêsu, Đức Hồng Y Paul Shan Kuo-hsi cũng đã nói
rằng “Chúa Giêsu, Đấng đã sinh ra tại Châu Á, lại được giới
thiệu với chúng ta, những người Châu Á, như là một người
Châu Âu. Giờ đây là lúc chúng ta trả lại cho Ngài gương mặt
Châu Á và giới thiệu Ngài như là người Châu Á cho những
người Châu Á, qua những đường hướng và tư tưởng của Á
Châu.”5
Trong cái nhìn Kitô học từ dưới lên, Đức Giêsu Nadarét được
giới thiệu như là bậc thầy khôn ngoan, là “Thiên Chúa ở cùng
chúng ta,” là tôi tớ đau khổ, là người thợ, người chữa bệnh,
người an ủi, vị ngôn sứ của mọi người, và là người giải
phóng,… những hình ảnh thật gần gũi và dễ hiểu, dễ được
người Châu Á chấp nhận vì hầu hết họ là những người sống
trong cảnh đói nghèo, thất học, bị coi thường, bị ngược đãi,
bị đàn áp và trong chừng mực nhất định, họ bị bách hại, đặc
biệt là phụ nữ.6
Thế gian có thể tìm thấy Gương Mặt Á Châu của Chúa Giêsu ở
đâu? Người ta có thể nhận ra gương mặt ấy qua lối sống và
chứng tá xuất phát từ lòng yêu mến say mê và tinh thần
truyền giáo của các môn đệ Chúa: ưu tiên “Say mê Chúa Kitô
và Say mê con người.”7 Chính Ngài là Đấng đã nói: “Xem quả
thì biết cây” (Lc 6,44), hay “Cứ dấu này, mọi người sẽ nhận
biết anh em là môn đệ của Thầy” (Ga 13,35). Khi người Kitô
hữu bước đi trong ánh sáng và sống yêu thương, họ nên nhân
chứng hùng hồn của Thiên Chúa Cha (x. Ga 15,18). Đối với
những ai muốn phục vụ Dân Chúa thì điều này lại càng chân
thực hơn nữa. Trở thành môn đệ Chúa Giêsu, nên đồng hình
đồng dạng với Ngài trong hành động và sứ vụ, mặc lấy chính
Ngài và ngày càng nên giống Ngài hơn trong đời sống hằng
ngày chính là ý nghĩa và mục đích của việc đào tạo các linh
mục tương lai. Trong công tác đào tạo này, “việc đào tạo
thiêng liêng là quan trọng nhất.”8
Tìm kiếm một hướng đào tạo thiêng liêng thích đáng cho các
chủng sinh trong bối cảnh Việt Nam hiện nay, người nghiên
cứu được những tư tưởng sau đây của cha ông mình khích lệ:
“Kế một năm không gì bằng trồng lúa, kế mười năm không gì
bằng trồng cây, kế trăm năm không gì bằng trồng người.” Việc
trồng người cũng như phương pháp trồng người trong Hội Thánh
phải có thể đáp ứng được những nhu cầu và hoàn cảnh hiện tại
ở Việt Nam.
Trong Tông Thư Hậu Công đồng Pastores Dabo Vobis (Những Mục
Tử Như Lòng Mong Ước), Đức Thánh Cha Gioan Phaolô II đã
khẳng định rằng đối mặt với những biến đổi sâu xa và mau lẹ
trong xã hội, với sự phong phú của các nền văn hoá và tính
đa diện của các bối cảnh, trong đó Hội Thánh loan báo và làm
chứng cho Tin Mừng, Hội Thánh cảm thấy được mời gọi, bằng sự
dấn thân đã được canh tân, sống lại tất cả mọi điều Đấng là
Thầy đã làm cùng các môn đệ và được thúc giục “bởi sự cấp
thiết phải duyệt xét lại nội dung và phương pháp đào tạo
linh mục.”9
Để đáp lại lời mời gọi này, mọi người đều nhận thức được
rằng chất lượng của các linh mục tương lai tuỳ thuộc vào
việc đào tạo khởi đầu các vị đó nhận được trong chủng viện,
và cũng tuỳ thuộc vào việc đào tạo thường xuyên các vị đó
tham gia trong đời sống linh mục tại môi trường giáo phận.
Trong công tác đào tạo linh mục ấy, đời sống thiêng liêng
bao gồm mọi thứ thực sự thuộc về con người được Chúa Thánh
Thần hướng dẫn: “Đời sống thiêng liêng là đời sống nhân bản
được sống trong Thánh Linh.”10
Đối diện với những đổi thay về văn hoá như thế, phong trào
tục hoá và lối sống mới có ảnh hưởng sâu rộng trên đời sống
và sứ vụ của nhiều linh mục giáo phận tại Việt Nam, phong
trào và lối sống ấy đặt ra những vấn nạn sau: “Làm thế nào
để các linh mục có thể sống và thực thi sứ vụ với con tim và
tinh thần mạnh mẽ trong những thời điểm khó khăn ấy? Ngày
nay, những khía cạnh nào trong đời sống linh mục cần được
canh tân và củng cố? Đời sống linh mục thiếu điều gì trong
bầu khí tục hoá và đa dạng hiện nay?”11
Mọi người đều tin rằng việc đào tạo thiêng liêng cho các
chủng sinh sẽ góp phần giải quyết những vấn nạn đó. Sự tăng
trưởng thiêng liêng thực sự về cơ bản sẽ giúp họ đương đầu
với những thách đố mà họ gặp phải và sẽ khích lệ họ thực thi
sứ vụ mục vụ trong tương lai cách xứng đáng. Vì vậy, có thể
trình bày các vấn đề căn bản cho họ theo những câu hỏi sau
đây:
1) Đâu là nền tảng, những thách đố và cơ hội khả dĩ ảnh
hưởng đến đời sống thiêng liêng và việc đào tạo thiêng liêng
của các chủng sinh ở Việt Nam hôm nay?
2) Đâu là những nguyên tắc chỉ đạo được Giáo Huấn của Hội
Thánh trình bày, cả phổ quát lẫn địa phương, liên quan đến
công tác đào tạo thiêng liêng cho các ứng viên linh mục?
3) Làm thế nào để có thể đặt công tác đào tạo thiêng liêng
trong bối cảnh cụ thể của Việt Nam, khi làm hài hoà và hội
nhập tiến trình đào tạo thiêng liêng với đào tạo nhân bản,
đào tạo và tự đào tạo, đồng thời vẫn giữ được căn tính bất
di bất dịch của chức linh mục?
4) Về mặt đào tạo thiêng liêng, đâu là những yếu tố đặc thù
giúp chủng sinh trở thành những thừa tác viên hữu hiệu cho
Dân Chúa?
Một chương trình đào tạo thiêng liêng thích đáng cho các
chủng sinh sẽ không chỉ tái khẳng định lời mời gọi và những
thách đố cho chương trình đào tạo toàn vẹn, mà còn chỉ ra
hướng đi và những kỹ năng cần thiết cho các nhà đào tạo và
linh hướng trong sứ vụ cung cấp một chương trình đào tạo
toàn diện tại chủng viện. Chất lượng đời sống các linh mục
phụ thuộc rất nhiều vào việc đào tạo ban đầu được hấp thụ
tại chủng viện, và vào việc đào tạo thường xuyên12 được đảm
nhiệm và tăng cường trong đời sống thừa tác vụ. Vì lý do đó,
Đức Gioan Phaolô II đã nói rằng các linh mục nên tạo ra thói
quen sống thân mật với Chúa Kitô như là người bạn trong mọi
chi tiết đời sống mình và sống mầu nhiệm phục sinh của Chúa
để biết cách khai tâm cho những người được trao phó cho mình
coi sóc.13
Mặc dù công trình nghiên cứu này chỉ giới hạn vào việc đào
tạo thiêng liêng, nó cũng giúp ích cho các khía cạnh khác
của công cuộc đào tạo linh mục. Nó hữu ích theo nhiều cách
khác nhau cho cả chủng sinh lẫn các nhà đào tạo, khi đưa ra
vai trò nền tảng, chắc chắn và cốt yếu của việc đào tạo
thiêng liêng tại chủng viện. Như vậy, công trình nghiên cứu
này chắc chắn sẽ giúp ích cho Hội Thánh tại Việt Nam.
Hơn nữa, mặc dù các Giáo Hội ở các địa phương khác nhau có
những nền tảng và những thách đố khác nhau, công trình này
cũng hữu ích cách nào đó đối với các Giáo Hội tại Á Châu
trong chương trình đào tạo của các Giáo Hội này.
Công trình này cũng có giá trị với những ai muốn tăng triển
kiến thức và hiểu biết về tính phức tạp của Hội Thánh Công
Giáo tại Việt Nam, nhằm yêu mến và giúp đỡ Hội Thánh tại
Việt Nam cách tốt hơn.
Tuy nhiên trước hết, công trình này giúp ích cho chính người
nghiên cứu trong khi tìm tòi để giúp đỡ các chủng sinh được
ủy thác cho mình một cách hữu hiệu hơn.
Công trình nghiên cứu này nhằm khám phá và phát triển những
yếu tố trong chương trình đào tạo thiêng liêng, một chương
trình sẽ thích ứng với các chủng sinh Việt Nam đang sống và
sẽ thi hành sứ vụ trong một bối cảnh luôn luôn biến đổi.
Công trình này cũng giúp họ có khả năng đối diện với những
thách đố của phong trào tục hoá, duy vật, hưởng thụ và chính
sách cộng sản, với bình an nội tâm như Chúa Giêsu từng khích
lệ (x. Ga 14,27; 16,33).
Như thế, các chủng sinh sẽ được trang bị những phương tiện
tự nhiên và siêu nhiên cần thiết14 để sống trọn vẹn đời sống
chủng sinh hiện nay, và tiếp tục lớn lên trong đời sống phục
vụ của linh mục trong tương lai.
Người nghiên cứu phải tuân theo những nguyên tắc chỉ đạo do
Huấn Quyền Hội Thánh đưa ra. Đồng thời cũng phải cố gắng
thích nghi những nguyên tắc chỉ đạo này với hoàn cảnh lịch
sử đặc thù và cụ thể của Hội Thánh Việt Nam. Nghĩa là chương
trình đào tạo phải đáp lại và bắt nguồn từ một nhận thức về
tính phức tạp của văn hoá, não trạng, lối sống, các điều
kiện sống và những nhu cầu thuộc thừa tác vụ của con người
Việt Nam.
Với những kinh nghiệm sống đa dạng và phong phú, người
nghiên cứu sẽ phân tích nhiều văn kiện của Hội Thánh nhằm
nhận dạng những yếu tố của việc đào tạo thiêng liêng. Công
trình này cũng sẽ tìm cách kết hợp lý thuyết và thực hành.
Điều này sẽ được diễn tả theo nhiều cách. Người Việt Nam,
với kiểu nói “Học hành”, muốn nói rằng việc học và việc thực
hành phải đi đôi với nhau. Nghĩa là nếu ta chỉ trình bày
chương trình đào tạo cho các chủng sinh, nhưng nếu chính họ
lại không tiếp thu chương trình đó thành của mình, thì họ
vẫn chưa được dào tạo đầy đủ. Người Việt Nam ta còn có một
kiểu nói khác phản ánh khó khăn này: “Nước đổ lá môn” nói
lên sự thiếu hiệu quả, như nước rơi xuống lá môn không thấm
nước. Ta cũng tìm thấy một kiểu nói tương tự trong thư của
thánh Giacôbê về đức tin và những hành động chứng minh đức
tin (x. Gc 2,18). Điều này nhấn mạnh đến công việc tự đào
tạo của chủng sinh.
Công trình nghiên cứu này không đặt trọng tâm vào toàn bộ
chương trình đào tạo các linh mục tương lai, nhưng chỉ giới
hạn vào công tác đào tạo thiêng liêng cho các chủng sinh,
bao gồm cả việc linh hướng và đời sống cầu nguyện. Dĩ nhiên,
việc cho rằng mình có thể xem xét kỹ càng mọi khía cạnh của
công tác đào tạo thiêng liêng sẽ là quá kiêu căng. Vì thế,
người nghiên cứu chỉ tự giới hạn trong những khía cạnh hàng
đầu của tiến trình này, chương trình mà người nghiên cứu
diễn tả bằng hạn từ Đào Tạo và Tự Đào Tạo Thiêng Liêng theo
ba thời kỳ: Tiền Chủng viện, Chủng viện và Hậu Chủng viện,
đặc biệt là trong năm năm đầu tiên của đời linh mục.
Bối cảnh của tiến trình đào tạo thiêng liêng này là theo
nhãn quan Giáo Hội học của Công đồng Vaticanô II, về Truyền
Giáo, về Hợp Tác với Giáo Dân, và về Đối Thoại, nhằm định
hình cho các chủng sinh nên giống Chúa Giêsu Nadarét, mẫu
gương tuyệt đối của mọi linh mục.
Cuối cùng, người nghiên cứu sẽ đề cập đến lòng sùng kính đặc
biệt đối với Chúa Giêsu Thánh Thể và với Đức Trinh Nữ
Maria,15 như là yếu tố quyết định cho sự thành công và lòng
trung thành của các linh mục tương lai.
LƯỢC TÓM
Một bản tóm lược của công trình nghiên cứu này sẽ cho thấy
một cái nhìn khái quát nhằm giúp đọc giả dễ hiểu hơn.
Trước hết, ở phần đầu, người nghiên cứu giới thiệu hoàn cảnh
của Hội Thánh Việt Nam và việc đào tạo linh mục tại đây
trong tương quan với hoàn cảnh xã hội Việt Nam, trải qua
những hiểu lầm và bách hại của các triều đại phong kiến, rồi
những khó khăn và hạn chế về mặt tôn giáo dưới chế độ cộng
sản.
Hoàn cảnh sống và thi hành sứ vụ trong hiện tại của các linh
mục Việt Nam, cũng như việc đào tạo thiêng liêng hiện nay
cho các chủng sinh cũng sẽ được đề cập tới.
Những bối cảnh nền tảng, những thách đố và cơ hội khả dĩ này
chính là bối cảnh trong đó các chủng sinh hôm nay được đào
tạo và các linh mục tương lai sẽ thi hành sứ vụ.
Công tác đào tạo thiêng liêng và những nỗ lực trong công tác
này, những nỗ lực đáng kể, cần được tiếp cận cách thích đáng
và phù hợp với thế giới đang thay đổi và với sứ mệnh tân
Phúc Âm hoá của Hội Thánh.
Phần thứ hai làm nổi bật những chỉ dẫn chính yếu trong những
giáo huấn của Hội Thánh liên quan tới việc đào tạo thiêng
liêng cho các linh mục tương lai, việc đào tạo khởi đầu và
đào tạo thường xuyên. Những tư tưởng chủ đạo và quyết định
xuất phát từ Công đồng Vaticanô II. Những giáo huấn này được
củng cố và soi sáng nhờ những văn kiện của Toà Thánh và các
bài diễn văn của các Đức Thánh Cha, đặc biệt là Đức Gioan
Phaolô II. Những giáo huấn ấy được cụ thể hoá và áp dụng
theo những đường hướng của Liên Hiệp Hội Đồng Giám Mục Châu
Á và theo những chỉ dẫn của Hội Đồng Giám Mục Việt Nam.
Hơn nữa, những suy tư thần học làm sáng tỏ một số mặt trong
hình ảnh các linh mục Châu Á, những người vừa đượm nhuần
nhân bản vừa đượm nhuần thiêng liêng, dựa trên mẫu gương của
mọi linh mục, là Chúa Giêsu Nadarét, hôm qua, hôm nay và mãi
mãi. Căn tính linh mục là bất biến giữa một thế giới không
ngừng biến đổi và còn tiếp tục biến đổi thật mau lẹ.
Ở phần thứ ba, việc đào tạo và tự đào tạo thiêng liêng của
các linh mục tương lai trong bối cảnh Việt Nam hôm nay được
bối cảnh hoá theo quan điểm của Giáo Hội học của Vaticanô
II, về Truyền Giáo, về Hợp Tác với Giáo Dân và về Đối Thoại.
Bên cạnh việc đối thoại với các nền Văn Hoá, với các Tôn
Giáo khác và với Người Nghèo, hoàn cảnh đặc thù của Việt Nam
đòi hỏi phải có cuộc đối thoại thứ tư, Đối Thoại với những
người Cộng Sản.
Phần thứ tư miêu tả đầy đủ và chi tiết việc đào tạo và tự
đào tạo thiêng liêng theo ba giai đoạn: Tiền Chủng Viện,
Thời kỳ Chủng Viện và năm năm đầu tiên trong đời linh mục
của thời Hậu Chủng Viện.
Giai đoạn đào tạo Tiền Chủng Viện là nền tảng tiên quyết
trong mối tương tác giữa đào tạo nhân bản, đào tạo Kitô và
đào tạo linh mục: nếu không là người tốt, không thể là Kitô
hữu tốt; và nếu không là Kitô hữu tốt, không thể là linh mục
tốt được.
Giai đoạn đào tạo thiêng liêng ở Chủng Viện là giai đoạn
chính yếu và toàn bộ. Giai đoạn này được triển nở qua việc
linh hướng, đời sống cầu nguyện và đời sống nội tâm, thông
qua việc thực hành hài hoà giữa toà ngoài và toà trong, nhằm
giúp các chủng sinh có đủ tự do lương tâm trong việc quyết
định đời sống của mình.
Việc đào tạo và tự đào tạo thiêng liêng như thế được thực
hiện bởi một số nhân tố đào tạo, cụ thể là cộng đoàn giáo
dục của chủng viện, chính bản thân ứng viên, các nhà đào
tạo, vị linh hướng, vị giám đốc và hội đồng chủng viện, nhóm
nhỏ bạn hữu và môi trường hoạt động mục vụ.
Trong suốt giai đoạn này, có một số việc lượng định và tự
lượng định, đặc biệt là sự lượng định cuối cùng để giới
thiệu các ứng viên nhận Chức Thánh.
Năm năm đầu tiên đời linh mục thời Hậu Chủng Viện nhằm kích
hoạt việc đào tạo đã hấp thụ ở chủng viện, nhằm giúp các
linh mục trẻ sống đời sống linh mục và thực thi kỹ lưỡng sứ
vụ của mình giữa lòng Dân Chúa.
Để đạt được mục tiêu này, ta cố gắng giúp các linh mục trẻ
đẩy mạnh những mối liên hệ hài hoà, quân bình và trưởng
thành với chính mình, với người khác, với thiên nhiên và một
cách mật thiết với Thiên Chúa. Người ta chú ý đặc biệt đến
mối liên hệ của họ với các phụ nữ và nữ tu, trong viễn cảnh
những mối liên hệ và cách ứng xử của Chúa Giêsu.
Lòng sùng kính nhiệt thành đối với Chúa Giêsu Thánh Thể và
Đức Maria được giới thiệu như là nơi nương tựa và bảo đảm
cho sự thành công và ơn trung thành trong đời sống và sứ vụ
của mọi linh mục.
PHẦN I
BỐI CẢNH NỀN TẢNG, NHỮNG THÁCH
ĐỐ, CƠ HỘI KHẢ DĨ CỦA VIỆC ĐÀO TẠO THIÊNG LIÊNG CHO CÁC
LINH MỤC TƯƠNG LAI TẠI VIỆT NAM
Thiên Chúa thường kêu gọi các linh mục của Ngài từ những môi
trường nhân sinh và môi trường Giáo Hội cụ thể. Dĩ nhiên các
ngài chịu ảnh hưởng của những môi trường ấy, và rồi các ngài
cũng được sai tới chính những môi trường ấy để phục vụ Tin
Mừng của Chúa Kitô.16
Điều quan trọng nhất trong cuộc sống con người là bài học mà
họ đã tiếp thu từ quá khứ. Không ai thay đổi được quá khứ,
nhưng từ quá khứ, người ta có thể tạo ra và xây đắp một
tương lai tốt đẹp hơn.17 Những khó khăn và thách đố có thể
trở thành những cơ hội cho một công trình bền vững và chắc
chắn.
Đó là nền tảng của niềm hy vọng trong việc giáo dục, nhất là
việc đào tạo thiêng liêng, vốn là công việc liên quan trực
tiếp đến ân sủng Thiên Chúa và sự biến đổi. Thiên Chúa có
thể rút ra điều tốt lành từ điều xấu, điều tích cực từ cái
tiêu cực, và có thể biến đổi điều tốt thành điều tốt hơn.
Trong tinh thần như thế, tác giả muốn xem xét nền tảng và
những thách đố trong bối cảnh Việt Nam. Như thế những cơ hội
tích cực sẽ được khám phá và những cơ hội tích cực ấy sẽ dẫn
đến việc đào tạo thiêng liêng thích hợp cho các chủng sinh
hôm nay; và mai ngày, những nhà lãnh đạo tương lai ấy sẽ đảm
nhận vai trò quan trọng trong việc xây đắp Nước Thiên Chúa
trong xã hội Việt Nam.
CHƯƠNG I
XÃ HỘI VIỆT NAM
Nước Cộng Hoà Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam là một nước nhỏ ở
Đông Nam Á. Dải đất có hình chữ “S”, với chiều dài 1.500
dặm. Phía bắc Việt Nam tiếp giáp với Trung Quốc, phía đông
và phía nam tiếp giáp với Thái Bình Dương, và phía tây tiếp
giáp với Campuchia và Lào. Diện tích toàn bộ đất nước khoảng
127.600 dặm vuông, với 2.500 hải lý bờ biển. Dân số tại Việt
Nam khoảng bảy mươi tám triệu, với khoảng hai triệu người
Việt phân tán trên khắp thế giới. Khoảng tám mươi phần trăm
dân số là người Kinh, số còn lại thuộc năm mươi tư nhóm
thiểu số riêng rẽ.18
Nước Việt Nam đã chịu ách đô hộ của Trung Quốc trong khoảng
một ngàn năm, ách thực dân Pháp trong một trăm năm, và một
cuộc nội chiến kéo dài ba mươi năm,19 với sự can thiệp của
ngoại bang ở cả hai bên chiến tuyến sau cuộc chia đôi đất
nước vào năm 1954.
Lịch sử dài phải đấu tranh để tồn tại như thế đã khuôn đúc
nơi dân tộc Việt Nam một tính cách phức tạp, thậm chí mâu
thuẫn. Họ kiên nhẫn và yêu hoà bình, nhưng đôi khi lại hiếu
chiến và phản đối người ngoại quốc. Họ vừa sùng đạo lại vừa
chống tôn giáo. Tâm thức phức tạp này, cùng với quan điểm
tôn giáo – chính trị của họ đã tạo nên một bối cảnh tế nhị
và nền tảng đa dạng dẫn đến nhiều thách đố và cơ hội khả dĩ
trong mọi lãnh vực của cuộc sống.
Điều này đúng cho người Việt Nam, cũng như người ngoại quốc,
là khi nhìn lại quá khứ không nên hàm ý phàn nàn, nhưng đúng
hơn là ước muốn sử dụng bài học quá khứ nhằm xây đắp một
tương lai tốt đẹp hơn.
A. Bối Cảnh Lịch Sử Liên Hệ Đến
Thời Phong Kiến
1. Nguyên Do Gây Hiểu Lầm Và
Bách Hại Tôn Giáo
a. Ý Nghĩa Đích Thực Của Đạo Ông Bà
Đạo Ông Bà bắt nguồn từ thủa ban đầu trong lòng dân tộc Việt
Nam. Lòng tôn kính ông bà tổ tiên là biểu hiện tôn giáo quan
trọng đối với họ.20 Họ tin rằng nếu như sông có nguồn, cây
có cội, thì nguồn cội của con người là tổ tiên, và việc tôn
kính tổ tiên là bổn phận quan trọng nhất của họ. Đó là lòng
kính trọng tri ân và tình con thảo của con cái đối với tổ
tiên, ông bà cha mẹ, còn sống cũng như đã qua đời. Mỗi gia
đình đều có bàn thờ tổ tiên.
Tâm điểm của sự tôn kính này là Ông Trời, tương đương với
Đấng mà chúng ta gọi tên là Thiên Chúa. Ngài là hữu thể tối
cao, là vị chỉ huy lớn nhất của mọi thụ tạo hữu hình và vô
hình. Mọi người đều phải tôn kính Ngài với lòng biết ơn.
Người Việt Nam tin rằng Trời là tuyệt đối và vô biên. Mọi
bàn thờ trong nhà đều không xứng đáng để Trời ngự ở đó.
Nhưng có một bàn thờ nhỏ đặt ở bên ngoài được gọi là Vọng
Thiên, có nghĩa là hướng về Trời. Trên bàn thờ này, người ta
dâng hoa trái, để từ trời cao, Ông Trời sẽ nhìn thấy và chấp
nhận lòng thành của con người.
Bên dưới Ông Trời là Vua, Thầy, và Cha Mẹ. Người ta cũng ý
thức điểm khác biệt sau đây: Đức Vua cai trị và thần dân của
ngài tuân hành luật lệ của ngài với lòng tri ân; người Thầy
dạy dỗ và học trò thực hành lời giáo huấn của Thầy với lòng
biết ơn. Không có bàn thờ cho Đức Vua và Thầy. Chỉ có tổ
tiên và cha mẹ là có bàn thờ trong nhà, nhờ thế tổ tiên và
cha mẹ được con cháu tôn kính. Chính việc tôn kính tổ tiên
như thế khiến con cháu hiệp nhất với nhau. Như thế, con cháu
có thể theo đuổi và duy trì di sản, vật chất cũng như tinh
thần, mà tổ tiên truyền lại. Ý thức về tổ tiên như thế giúp
mỗi thành phần sống tốt hơn lên theo nhiều chiều kích.21
Sau này, Nho giáo, Lão giáo và Phật giáo du nhập vào Việt
Nam và đã được người Việt Nam dễ dàng chấp nhận, là vì những
tôn giáo này có nhiều yếu tố gần gũi với việc tôn kính tổ
tiên. Dần dần, những tôn giáo này trở nên đồng hoá với văn
hoá và tâm thức người Việt Nam.
Trải qua thời gian, việc tôn kính tổ tiên đã bị pha trộn và
kết hợp thành một số yếu tố thuộc về những thói quen của
niềm tin và tôn giáo bình dân, và thậm chí mê tín. Chính thứ
thói quen phức tạp sau này mà nhiều người ngoại quốc hiểu
lầm đó là việc tôn kính tổ tiên. Sự nhầm lẫn lớn tới mức
ngay cả một số đông người Việt Nam hiện nay vẫn còn hiểu lầm
như thế.
b. Vai Trò Tối Cao Của Ông Trời
Theo suy nghĩ truyền thống của người Việt Nam, Ông Trời có
vai trò tối cao và vượt trên tất cả. Chính Ông Trời cai trị
mọi người và mọi vật: “Lưới Trời lồng lộng, thưa nhưng khó
lọt.” Đối mặt với khoảng cách giàu nghèo quá lớn, người
nghèo phàn nàn: “Trời sao Trời ở không cân, kẻ ăn không hết
người lần không ra.” Người ta thường kêu xin Trời giúp, hay
kêu xin công lý.
Chỉ có Ông Trời mới đáng hưởng sự tôn thờ cao nhất. Đức Vua
được coi là “Thiên Tử” (Con Trời), là đại diện của Trời, và
cai trị dân chúng. Chính Đức Vua cũng phải thờ Trời. Bằng
chứng của điều này là bàn thờ ngoài trời tại Nam Giao, Huế,
Việt Nam, cũng giống như Điện Kính Thiên tại Bắc Kinh, Trung
Quốc. Nơi được dành cho Trời như thế cũng tương tự như nơi
trọng nhất dành cho Thiên Chúa trong Kitô giáo.
Ông Trời ở trên tổ tiên chứ tổ tiên không ở trên Ông Trời.
Tổ tiên rất được kính trọng và tôn kính một cách gần gũi,
nhưng việc thờ kính tổ tiên không được xem giống hệt với
việc tôn thờ Thiên Chúa.22
c. Lối Hiểu Nguy Hại
Trái lại, vì sự hiểu lầm về việc thờ kính tổ tiên giống như
là việc “thờ ngẫu tượng,” các thừa sai Châu Âu đã phân biệt
một cách hợp lý và hợp với thần học rằng chỉ một mình Thiên
Chúa mới xứng đáng được thờ phượng. Vì vậy, họ hủy bỏ, hoặc
yêu cầu các Kitô hữu tân tòng địa phương hủy bỏ bàn thờ tổ
tiên tại nhà mình. Hành động này gây ra một phản ứng rất
mạnh nơi dân chúng và giới quan quyền Việt Nam, dẫn tới một
kết luận đến nay vẫn còn, và ngăn cản bước tiến của Tin
Mừng. Người ta nói rằng “theo đạo Công giáo là từ bỏ tổ
tiên.”23 Hậu quả là đạo Công giáo bị nhiều người bác bỏ và
các Kitô hữu bị bách hại. Đây là một lý do rõ ràng giải
thích tại sao người Công giáo ở Việt Nam chỉ là một thiểu
số, dù đạo Công giáo đã được các thừa sai từ Bồ Đào Nha, Tây
Ban Nha và Pháp đưa đến đây bốn trăm bảy mươi năm trước đây
(1633).
d. Đường Hướng Mới và Cơ Hội Mới
Đối diện với hoàn cảnh như vậy, Hội Thánh Công giáo phải
điều chỉnh và tự mở ra một đường hướng mới trong cách nhìn
và cách liên hệ với nền văn hoá Á Châu, để khởi đầu cho công
cuộc Tân Phúc Âm hoá. Khi Hội Thánh ý thức được những sắc
thái ấy, Hội Thánh đã thay đổi lập trường của mình và bắt
đầu kính trọng việc tôn kính tổ tiên tại Trung Quốc với Huấn
Thị Plane Compertum Est (8-12-1939), và sau này tại Việt Nam
từ năm 1964.24 Trong chiều hướng ấy, Hội Thánh có một quan
điểm mới về việc hội nhập văn hoá. Đó là một quyết định tốt
đẹp và thích đáng, nhưng tự nó, quyết định này không thể
chữa trị thái độ thù địch vẫn còn tồn tại nơi một số người
Việt Nam. Sai lầm quá khứ cần được trình bày trong phần đào
tạo Kitô đối với các chủng sinh. Một diễn đàn phù hợp cho
vấn đề này chính là định hướng dẫn tới đối thoại và hội nhập
văn hoá.
e. Ly Do Chính Trị Của Những Căng Thẳng, Xung
Đột Và Bách Hại
Bên cạnh những lý do mang tính văn hoá và tôn giáo được nêu
ra trên đây, cũng như những xung đột do ảnh hưởng của một số
thực hành của Phật giáo và của một số truyền thống và giá
trị của Khổng giáo, còn có những căn cớ khác dẫn đến sự căng
thẳng thường xuyên giữa các nhà thừa sai và giới quan quyền
địa phương trong các lãnh vực chính trị, kinh tế và xã hội.
Trong thời gian người Pháp chiếm Việt Nam làm thuộc địa,
thật khó phân biệt giữa các vị thừa sai Kitô giáo và những
kẻ chinh phục, những kẻ đã biến nước Việt Nam thành một
thuộc địa của nước Pháp. Giới quan quyền người Việt, vốn
hoạt động trong hệ thống phong kiến, đồng hoá các vị thừa
sai ngoại quốc với những kẻ chinh phục và những tên thực
dân. Do đó người Pháp, dù họ là ai đi nữa, được xem là những
kẻ tước đoạt chủ quyền quốc gia. Vì thế, giới quan quyền địa
phương coi các Kitô hữu bản địa như những kẻ bán nước và
phản bội; và họ bị kết tội là cổ vũ cho sự tha hoá và mất
bản sắc dân tộc về mặt văn hoá. Sự hiểu lầm này dẫn đến hậu
quả là cuộc bách hại các Kitô hữu, và thái độ thù nghịch
giữa các Kitô hữu và lương dân. Điều này lại càng đúng hơn
dưới triều đại Nhà Nguyễn,25 giai đoạn thuộc ba triều đại
Minh Mạng, Thiệu Trị và Tự Đức.
Sứ mạng của thế hệ Kitô hữu mới tại Việt Nam, đặc biệt là
các vị lãnh đạo Giáo Hội, là khích lệ việc đối thoại bằng
chứng tá và bằng lối sống, nhằm tạo nên sự hiểu biết giữa
mọi thành phần dân tộc. Đó là con đường Phúc Âm hoá đặt
trọng tâm vào ơn cứu độ của toàn thể nhân loại. Đó là sứ
mệnh và mục đích cái chết và phục sinh của Chúa Giêsu, vị
Linh Mục Thượng Phẩm. Vì thế, việc đào tạo toàn diện cho
linh mục tương lai phải đặt nền tảng trên những nhận thức
này, nhằm thúc đẩy sự hiểu biết và chấp nhận lẫn nhau, nhờ
những cuộc gặp gỡ và trao đổi. Mọi người sẽ nhận ra rằng
thành kiến cũ là vô căn cứ và xuất phát từ bối cảnh chính
trị lẫn lộn và phức tạp của lịch sử đất nước.
B. Bối Cảnh Lịch Sử Liên Hệ với
Giai Đoạn Cộng Sản
1. Những Mối Liên Hệ Giữa Giáo
Hội Việt Nam và Chính Quyền Cộng Sản
a. Giai Đọan Đối Đầu
Đảng Cộng Sản được khai sinh ngày 3-2-1930, trong cuộc chiến
chống lại chủ nghĩa đế quốc, và nhắm đến độc lập dân tộc. Do
ý thức hệ vô thần của Chủ Nghĩa Cộng Sản, một Tuyên Bố của
hàng Giám Mục tại Hà Nội năm 1951 đã kết án chủ nghĩa cộng
sản và ra vạ tuyệt thông những ai vào đảng.26 Do đó, mối
liên hệ giữa Hội Thánh Công giáo và Chính Quyền Cộng Sản
ngày càng trở nên căng thẳng.
Thất bại của nước Pháp tại chiến trường Điện Biên Phủ năm
1954 đã kết liễu chế độ thực dân tại Việt Nam, nhưng đất
nước bị chia đôi tại vĩ tuyến mười bảy theo Hiệp Định
Giơnevơ. Ở miền Bắc, người cộng sản cai trị với sự ủng hộ
của Trung Quốc và Nga. Miền Nam theo chủ nghĩa quốc gia với
sự ủng hộ của Hoa Kỳ và các đồng minh. Cuộc phân tranh này
gây ra một cuộc nội chiến đẫm máu kéo dài tới ngày 30-4-1975
với chiến thắng của miền Bắc, đánh dấu một khởi điểm mới
trong lịch sử đất nước. Kết quả của chiến thắng này là việc
thống nhất đất nước. Người Cộng Sản Việt Nam rất tự hào về
thắng lợi của họ đối với Mỹ, một nước vẫn được xem là đế
quốc hùng mạnh nhất. Nhưng thực ra, thắng lợi thuộc về cả
dân tộc Việt Nam; Đảng Cộng Sản chỉ là nhà tổ chức và lãnh
đạo dân tộc thành công trong cuộc chiến.
Mối liên hệ giữa người Công giáo với Chính Quyền Cộng Sản
trong một thời gian dài mang tính chất đối đầu. Người cộng
sản rất nhạy cảm và tỏ ra nghi ngờ đối với người Công giáo.
Mọi thứ liên quan đến Giáo Hội đều bị Công An kiểm soát gắt
gao. Giáo Hội bị buộc phải sống dưới chế độ hạn chế và kiểm
soát khắt khe. Ví dụ chỉ được dạy về tôn giáo trong nhà thờ;
các bài giảng bị giám sát; việc xưng tội bị ngăn cản. Sách
vở và các tạp chí thường kỳ bị đình bản hoặc đặt trong chế
độ kiểm soát gắt gao. Đất đai thuộc sở hữu của Giáo Hội và
nhà cửa bị trưng thu, bao gồm cả các trường học, bệnh viện,
trại trẻ mồ côi và một số nhà thờ, tu viện. Người trẻ Công
giáo không được tham gia phục vụ trong quân đội, không được
vào trung học hay đại học. Tại nhà trường, sinh viên bị nhồi
nhét những kiến thức đối kháng với đức tin Công giáo.
b. Giai Đọan Hiểu Biết Và Cộng Tác
Không ai có thể phủ nhận những điều đã xảy ra trong quá khứ.
Nhưng thật may mắn là mối liên hệ đã chuyển sang hướng hiểu
biết và cộng tác: ngay sau khi đất nước thống nhất, Giáo Hội
Công giáo tại Việt Nam đã bắt đầu canh tân nhãn quan của
mình: Trong thư mục vụ năm 1976, các Giám Mục Miền Nam Việt
Nam đã cố gắng đem đến sự hoà giải với sự lãnh đạo của người
cộng sản, và kêu mời người Công giáo đón nhận diễn biến lịch
sử và cộng tác. Những đường hướng ấy được tóm tắt trong câu:
“Tích cực sống đạo bằng cách dấn thân và phục vụ giữa lòng
Dân tộc Việt Nam hôm nay.”27
Các vị lãnh đạo Giáo Hội địa phương đã khích lệ các Kitô hữu
trở nên thành phần của cộng đồng dân tộc, chung tay “với mọi
người để xây dựng đất nước, và làm những gì lợi ích chung
cho cộng đồng dân tộc mà không nghịch với đức tin và lương
tâm Kitô giáo.”28
Từ 24 đến 30-4-1980, Hội Nghị Các Giám Mục Việt Nam tại Hà
Nội đã ra Thư Mục Vụ kêu gọi người Công giáo “sống Phúc Âm
giữa lòng dân tộc để phục vụ hạnh phúc của đồng bào.”29 Và
Thư Mục Vụ năm 2001 khẳng định: “Ta phải tiếp tục đường
hướng đồng hành với dân tộc, đồng cảm, chia sẻ hy vọng và lo
âu của dân tộc trong tiến trình phát triển xã hội và thăng
tiến con người.”30
Trong khi đó, Đức Thánh Cha Gioan Phaolô II khuyên nhủ: “Hội
Thánh tin vào một sự cộng tác lành mạnh với chính quyền nhằm
xây dựng một xã hội công bằng nhắm đến lợi ích của mọi công
dân, được dẫn dắt bằng tinh thần đối thoại huynh đệ.”31
Hằng năm, một phái đoàn của Toà Thánh viếng thăm Việt Nam để
thảo luận về những vấn đề của Giáo Hội địa phương với các
quan chức Việt Nam. Và trong thư mục vụ năm 2003, Hội Đồng
Giám Mục Việt Nam đã thúc giục người Công giáo công bố Tin
Mừng qua lời cầu nguyện, gương sống, và đối thoại với những
người không Công giáo.
c. Những Trăn Trở Mâu Thuẩn Do Hoàn Cảnh Mới Gây Nên
Có những ý kiến đối lập trong nội bộ cộng đồng Công giáo.
Thực ra, nhìn vào một vật, hai người có thể thấy nó một cách
khác nhau.
Quả thế, năm 1986 là một bước ngoặt quan trọng đối với Việt
Nam, bước ngoặt được gọi là Đổi Mới, do yêu cầu cải cách
kinh tế mà các hoạt động chính trị và thái độ của Chính
Quyền Cộng Sản đối với các Tôn Giáo cũng chịu ảnh hưởng tích
cực. Nhưng vấn nạn “Có hay Không có tự do tôn giáo tại Việt
Nam” là một vấn nạn khó có câu trả lời dứt khoát. Mọi chuyện
tuỳ thuộc vào các mối liên hệ giữa vị lãnh đạo Giáo Hội địa
phương và các quan chức Chính Quyền địa phương. Với những
mối liên hệ tốt đẹp, mọi chuyện đều có thể. Với những mối
liên hệ không tốt, hầu như không có gì cả hoặc có làm được
gì cũng rất ít.
Sự phân biệt đối xử như thế cũng gây ra những đánh giá không
chính xác trong nội bộ Giáo Hội Địa Phương. Người “cấp
tiến”, hay “những người Công giáo có vẻ được ưu đãi”, được
gắn cho nhãn hiệu “quốc doanh” hay “giáo gian.” Điều này phá
vỡ sự hiệp nhất sống động của Hội Thánh, Thân Thể Chúa Kitô.
Tại sao những người của Thiên Chúa lại không vượt qua được
những thành kiến bất công này ngay trong nội bộ Giáo Hội?
Thật tuyệt vời khi ta biến thù thành bạn và thật tồi tệ khi
ta biến bạn thành thù. Một chương trình đào tạo thiêng liêng
thích hợp tại Việt Nam hôm nay không được phép quên những
nhân tố ấy trong đường hướng “sống Phúc Âm giữa lòng dân
tộc, xây dựng một nếp sống và một lối diễn tả đức tin phù
hợp với truyền thống dân tộc.”32
d. Dấu Chỉ Của Niềm Hy Vọng
Dưới cái nhìn toàn diện, hiện nay có một sự cởi mở đáng kể
so với thời điểm người cộng sản bắt đầu cai trị. Mốc son
quan trọng nhất là sự tái lập sáu Đại Chủng Viện trên toàn
quốc với trên tám trăm chủng sinh từ hai mươi lăm giáo
phận. Viễn tượng này càng trở nên lạc quan theo số thống kê
năm 2003 về con số chủng sinh: một ngàn không trăm tám mươi
lăm đang học trong các chủng viện, hai trăm bốn mươi mốt đã
mãn trường (trong số đó, một trăm đã được truyền chức linh
mục) và một ngàn bảy trăm mười hai đang chờ đợi.33
2. Độc Quyền Giáo Dục Tại
Việt Nam
Giáo dục được xem là nhân tố quan trọng nhất, vì giáo dục
xây dựng con người và tác động tới mọi chiều kích của cuộc
sống cũng như các hoạt động trong xã hội. Giáo viên được
định nghĩa là kỹ sư tâm hồn.
Trước năm 1954, Việt Nam chịu ảnh hưởng của hệ thống giáo
dục Nho giáo, và rồi chịu ảnh hưởng hệ thống của Pháp. Sau
năm 1954, miền Nam sử dụng hệ thống của Hoa Kỳ và miền Bắc
đặt nền tảng hệ thống giáo dục của mình trên các học thuyết
của Karl Marx và Vladimir Lenin nhằm xây dựng xã hội Cộng
Sản Chủ Nghĩa.
Vào năm 1975, miền Nam bị chinh phục, và hệ thống Cộng Sản
lan ra khắp đất nước. Đảng Cộng Sản chống lại nền giáo dục
do những người không cộng sản, và muốn thay thế bằng nền
giáo dục của riêng họ. Do vậy, hầu hết các trường sở và các
đại học của các Giáo Hội do các tu sĩ điều hành đều bị giải
tán. Nhiều trại tập trung và trung tâm học tập cải tạo được
mở ra để biến đổi người miền Nam thành “con người mới” xã
hội chủ nghĩa. Vì thế, nền giáo dục hiện nay được định hình
theo ý thức hệ cộng sản: một kiểu độc quyền về giáo dục tại
Việt Nam.
Tuy nhiên, ta cũng không được phủ nhận nỗ lực tốt đẹp này:
Chính Phủ Việt Nam đã nhập cuộc để mở rộng cơ hội học hành
cho các trẻ em trong nước. Dù vẫn còn là một đất nước nghèo
với thu nhập theo đầu người thấp, Việt Nam cũng đã không
ngừng đạt được những thành tựu lớn lao trong giáo dục, và đã
đạt được những tỷ lệ đến trường rất cao, so với các quốc gia
cũng có cùng thu nhập tính theo đầu người thấp như thế.
3. Một Kiểu Tôn Giáo Mới
Trên bình diện toàn cầu, chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa tiêu
thụ dẫn tới hiện tượng thờ ơ với tôn giáo, hết quan tâm tới
những gì liên quan đến Thiên Chúa, và bỏ việc thực hành tôn
giáo, được gọi là “vô thần thực tế.” Trong bối cảnh này, một
điều không được mong đợi đã xảy ra tại Việt Nam: dường như
có một kiểu tôn giáo mới, thứ tôn giáo có thể được gọi là
“tôn giáo Chính Quyền.” Thực ra, hầu như mọi quan chức và
các nhà lãnh đạo trong xã hội Việt Nam đều là thành viên của
ý thức hệ cộng sản. Đảng Cộng Sản dường như thành công trong
nỗ lực áp đặt ý thức hệ cộng sản thông qua độc quyền giáo
dục, và tôn vinh Chủ Tịch Hồ Chí Minh như vị anh hùng và
người cha già của đất nước. Tượng Chủ Tịch Hồ Chí Minh được
tôn kính ở những nơi công cộng quan trọng nhất. Ở một vài
nơi trên đất nước, người ta xây dựng những đền thờ Hồ Chủ
Tịch như là ngôi đền dành cho một vị thần của một kiểu tôn
giáo mới. Không ai có thể phủ nhận công lao của Chủ Tịch Hồ
Chí Minh trong công cuộc giải phóng đất nước, nhưng kiểu
hoạt động như thế mang một ý nghĩa mới và khác biệt.
4. Phục Hồi Tôn Giáo Bình Dân
Một hiện tượng khác cũng đáng được ghi nhận. Khi đã nắm
quyền trên toàn cõi Việt Nam, các viên chức chính quyền cộng
sản phá huỷ mọi am miếu như là những nơi mê tín dị đoan.
Nhưng bây giờ, nhằm đáp lại những phản ứng tiêu cực đối với
những gì họ đã làm chống lại các tôn giáo, và nhằm đáp lại
nhu cầu mạnh mẽ đòi hỏi tự do tôn giáo, họ đang lập lại
những lễ hội và sự sùng bái nhân gian. Các lễ hội và sự sùng
kính bình dân là điều mà dân chúng vốn quen thuộc. Việc trở
lại với lối hành đạo truyền thống của tôn giáo bình dân là
một thách thức mới đối với những cố gắng nhằm hội nhập của
Hội Thánh. Công tác đào tạo chủng sinh cần cân nhắc và phân
tích một cách trực tiếp vấn đề này.
5. Phản Ứng Bằng Niềm Cậy Trông
Thành Tín
Đối diện với những sự kiện này, nhiều người băn khoăn về
việc mất cân bằng giữa thái độ đối với những chuyện thế tục
và thái độ tôn giáo của người trẻ. Những người chỉ nhìn vào
những khả năng của con người thì sợ hãi cho tương lai. Nhưng
công tác đào tạo thiêng liêng cho các chủng sinh dĩ nhiên
phải trang bị cho họ những suối nguồn mà họ đang cần để trả
lời cho những thách đố này.
Và điều quan trọng hơn là phải nhớ rằng công tác đào tạo
thiêng liêng là việc của Thiên Chúa dưới sự hướng dẫn của
Chúa Thánh Thần, chứ không chỉ giản đơn là việc phàm nhân
của các nhà đào tạo. Điều này không có nghĩa là chúng ta bỏ
qua nhu cầu đào tạo sự thánh thiêng và khôn ngoan cho con
người. Điều này giúp chúng ta đi tới trong đức tin và đức
cậy, hơn là lo âu sợ sệt.
C. Nhân Tố Văn Hoá Trong Tâm
Thức Dân Tộc
1. Từ Ngữ Uyển Chuyển Ẩn Giấu
Cảm Xúc Chân Thật
Tốt nhất là đừng quên tâm thức của người Việt Nam. Có sự
khác biệt đáng kể giữa phương Đông và phương Tây trong cách
nói và tiếp cận vấn đề.
Người phương Tây có xu hướng tự bày tỏ một cách thẳng thắn,
dứt khoát, và đầy đủ về một vấn đề đang tranh cãi. Họ thấy
những mâu thuẫn và phản ứng lại với những mâu thuẫn ấy. Ví
dụ, vì thấy mâu thuẫn giữa việc thờ kính tổ tiên với việc
thờ phượng Thiên Chúa, họ yêu cầu bất cứ người Việt Nam nào
theo Công giáo cũng phải bỏ việc thờ kính tổ tiên và phá hủy
bàn thờ dâng kính tổ tiên. Những khuynh hướng này dễ gây ra
xung đột và căng thẳng.
Trái lại, người phương Đông, trong đó có người Việt Nam, lại
hết sức tránh xung đột và căng thẳng, nhưng tìm cách duy trì
sự hài hoà. Họ có xu hướng nói và phản ứng không trực tiếp.
Họ chỉ trình bày một phần hoàn cảnh, nếu như phần còn lại
gây ra bất thuận hay căng thẳng. Họ duy trì tính uyển chuyển
trong lời nói và trong sự im lặng. Vì thế, họ có thể hoặc
ngoan ngoãn, hoặc rất ngoan cố. Những kiểu ứng xử như vậy
khiến người phương Tây thật khó mà hiểu được. Có thể họ rất
phản đối một quyết định, nhưng rồi họ sẽ nói “ĐƯỢC”, hay
“VÂNG”, hoặc “CÁM ƠN.” Lời nói của họ có thể trái ngược với
suy nghĩ của họ. Đối với người phương Tây, đó là một lời nói
dối; nhưng đối với người Việt Nam, đó là sự thận trọng đối
với người khác. Chúng ta có thể thấy rằng để hiểu được điều
mà một người phương Đông thực sự muốn nói, ta phải giải mã
“gương mặt,” ngôn ngữ và cử chỉ của người ấy. Và hầu hết
người phương Tây thiếu sự nhạy cảm đối với việc giải mã như
thế.
2. Phân Biệt Giữa Phục Tùng Miễn
Cưỡng Và Vâng Lời Thật Lòng
Quả thực, cần phân biệt ba loại tùng phục: “Quyền phục, lý
phục và tâm phục” (tùng phục do quyền lực, tùng phục do lý
lẽ, và tùng phục do con tim). Trong ba thứ, tùng phục do con
tim (tâm phục) là quan trọng nhất, bởi vì có thể có sự tùng
phục do quyền lực và do lý lẽ, nhưng không có sự tùng phục
do con tim. Người Việt Nam có thể vâng lời một cách miễn
cưỡng những người có quyền lực hay giỏi lý lẽ, nhưng rồi khi
những người ấy không còn quyền lực hay nhữnng lý lẽ áp đặt
nữa, thì cũng sẽ không còn sự tùng phục nữa! Họ nhận định:
“Tức nước vỡ bờ”, nghĩa là sức mạnh âm ỷ của dòng nước có
thể phá vỡ con đê. Trong những trường hợp như thế, phản ứng
khôn ngoan là “đào sâu lòng sông và khơi dòng cho nước chảy”
(ở đây muốn nói tới lòng người và những bức xúc của con
người). Nếu như ta chiếm được trái tim họ, họ sẽ hoàn toàn
vâng phục và trung thành với ta, dù ta có thêm hay bớt quyền
lực và lý lẽ.
Đó là hệ quả do ách đô hộ một ngàn năm của người Tàu và một
trăm năm của người Pháp. Dân Việt hiểu rất rõ “lý của kẻ
mạnh” và họ ý thức được sự yếu kém của mình, nên họ phải
kiên trì chờ đợi đến một thời điểm thích hợp để vùng lên.
Người khoẻ dùng sức, kẻ yếu dùng mưu. Họ phản kháng một cách
nhẹ nhàng trước uy quyền nhằm tìm kiếm lòng trắc ẩn. Nếu
không thay đổi được gì, họ phản ứng một cách tiêu cực hoặc
thụ động. Rút cuộc họ sử dụng biện pháp bất bạo động và bất
hợp tác: “Kính nhi viễn chi.”
3. Đặc Điểm Địa Phương Trong Quê
Hương
Về mặt tâm lý của người Việt Nam, thậm chí có những khác
biệt mang tính địa phương: Người miền Nam có khuynh hướng dễ
đón nhận và nhạy cảm hơn đối với những giá trị tôn giáo,
nhưng họ lại thiếu năng động. Người miền Trung có cả hai
khuynh hướng sâu sắc và năng động, nhưng họ lại thường bảo
thủ khép kín, và thường mang định kiến. Mặc dù người miền
Bắc có khuynh hướng vừa năng động, vừa có đầu óc cởi mở,
nhưng họ lại nghiêng về mặt nghi thức, tức là họ thường nhấn
mạnh đến các việc sùng kính và thực hành tôn giáo.34
4. Khuyến Cáo Hữu Ích Cho Việc Đào
Tạo Thiêng Liêng
Thật may mắn là nhiều nhân tố, chẳng hạn như những cuộc tiếp
xúc đa văn hoá, những thay đổi trong lãnh vực kinh tế và
giáo dục, v.v… đã giúp biến đổi những phản ứng thụ động và
tiêu cực. Tuy nhiên, để xây dựng được cả sự tin cậy và cởi
mở của các chủng sinh trong tiến trình đào tạo, những người
hữu trách trong việc đào tạo thiêng liêng, cũng như đào tạo
toàn diện, cần phải để tâm đến những khó khăn này. Siêu
nhiên không xa lạ hay trái ngược với tự nhiên; đúng hơn,
siêu nhiên ở ngay trong tự nhiên để nâng cao và hoàn thiện
tự nhiên.
Còn tiếp nhiều kỳ |