T̀NH YÊU VÀ TRÁCH NHIỆM

Bài 4:  Cảm Giác và T́nh Cảm

Tiếp theo bài Tránh Những Thu Hút Chết Người

Làm sao Người T́nh Lư Tưởng của em lại lại tệ như thế?

Nhiều người trẻ đă có kinh nghiệm này là họ cảm thấy yêu thương một người mà lúc đầu xem ra rất lư tưởng, nhưng sau đó họ đă hoàn toàn thất vọng về người ấy và vỡ mộng v́ sự liên hệ đó, đồng thời có thể c̣n v́ thế má thù ghét tất cả những người khác phái.

Trong sách T́nh Yêu và Trách Nhiệm, Đức Thánh Cha Gioan Phaolô II, khi ấy là Cha Karol Wojtyla, đă giải thích tại sao điều này xảy ra thường xuyên cho thanh niên nam nữ, và làm thế nào để chúng ta có thể tránh được t́nh trạng vỡ mộng này trong tương lai.

C̣n ơn cả Thể Lư

Trong bài trước, chúng tôi đă bàn về một khía cạnh mạnh mẽ của sự thu hút giữa người nam và người nữ: lạc dục. Và chúng ta đă thấy sự hấp dẫn thể lư này thường biểu thị đặc tính mong ước dùng thân xác người khác như một dụng cụ để chúng ta hưởng lạc thú.

Tuy nhiên c̣n một loại thu hút khác vượt trên sự thèm muốn xác thịt mà Đức Thánh Cha  gọi điều ấy là “T́nh Cảm”.  Điều này c̣n mạnh mẽ hơm cả sự thu hút về cảm xúc giữa hai người khác phái.

Thí dụ, một thiếu niên gặp một thiếu nữ, ngoài việc thấy cô bé xinh xinh, cậu c̣n thấy ḿnh bị thu hút bởi nữ tính, t́nh thân mật và tử tế của cô, mà Đức Thánh Cha gọi là “vẻ duyên dáng” nữ giới của cô.  Tương tự như thế, khi một thiếu nữ gặp một thiếu niên, cô không những nhận ra là cậu đẹp trai, nhưng cũng có thể thấy ḿnh rất mến phục cậu v́ thanh niên tính, các đức tính, cách cậu cư xử, hay như Đức Thánh Cha gọi là “sức mạnh” nam tính của cậu.

Những phản ứng về t́nh cảm như thế đối với những người khác phái xảy ra rất thường xuyên. Chúng có thể phát triển từ từ giữa một người nam và một người nữ, hay có thể xảy ra ngay giây phút đầu tiên hai người gặp nhau.  Chúng ta có thể cảm nghiệm được sự quư mến t́nh cảm đối với người phối ngẫu, với một người bạn đồng nghiệp, một người bạn lâu năm. Hoặc chúng ta cảm thấy như thế đối với một người vừa gặp trong một cuôc họp, một người lạ chúng ta gặp ở thương xá, và ngay cả một người tưởng tượng chúng ta thấy trên truyền h́nh.

T́nh cảm có thể trở thành một trong những điều đưa chúng ta đến t́nh yêu chân chính.  Nhưng nếu thiếu thận trọng, chúng ta sẽ dễ trở thành nô lệ cho t́nh cảm của ḿnh đến nỗi nó cản trở chúng ta trong việc thật sự có thể yêu thương những người khác.

Một Chiếc Tàu Đang Ch́m

T́nh yêu phải kết hợp các t́nh cảm của chúng ta lại với nhau. Theo nghĩa đầy đủ, t́nh yêu không có nghĩa là lạnh lùng, tính toán, lănh cảm. Một người chồng nói với vợ: “Em ơi, anh yêu em. Nhưng anh chẳng có cảm t́nh ǵ với em, tuy nhiên anh biết rằng anh quyết tâm yêu em”; đây không phải là t́nh trạng lư tưởng. T́nh cảm của chúng ta phải theo kịp quyết tâm trung thành với người ta yêu, như thế mới làm cho mối dây liên hệ được chặt chẽ, và đem lại cho chúng ta một kinh nghiệm kết hợp với người khác sâu xa hơn (xem tr. 75). Như Đức Thánh Cha giải thích, “T́nh yêu dựa theo t́nh cảm làm cho hai người gần nhau, nối kết họ lại với nhau, mặc dù họ có thể xa nhau về thể lư, làm cho người này xoay quanh quỹ đạo của người kia…. Một người trong tâm trạng này sẽ luôn luôn ở gần người mà họ có mối dây liên kết yêu thương” (tr. 110).

Tuy nhiên, Đức Thánh Cha lo ngại rằng con người thời nay thường chỉ nghĩ về t́nh yêu theo xúc cảm.  Sự lo ngại của ngài xem ra càng thích hợp hơn với một nền văn hóa như nền văn hóa của chúng ta, mà trong đó các bài t́nh ca, các phim ảnh và các vở kịch t́nh cảm trên truyền h́nh đều kích thich các cảm xúc của chúng ta và làm cho chúng ta mong ước có những quan hệ t́nh cảm kỳ thú như quan hệ mà Tom Hanks và Meg Ryan có vẻ t́m thấy trong các cuốn phim của họ.

Thực ra, t́nh yêu chân chính rất khác biệt với “t́nh yêu Hồ Ly Vọng”. T́nh yêu chân chính đ̣i hỏi rất nhiều cố gắng. Nó là một nhân đức liên hệ đến hy sinh, trách nhiệm, và hoàn toàn quyết tâm trung thành với người kia. “T́nh yêu Hồ Ly Vọng” là một t́nh cảm. Nó là điều ǵ t́nh cờ xảy đến cho bạn. Trọng tâm của nó không phải là quyết tâm trung thành với người kia, mà là điều ǵ xảy ra trong ḷng bạn, một cảm giác sung sướng mănh liệt mà bạn cảm nhận được khi bạn gần người kia.

Hiện tượng Tàu Titanic của cuối thập niên 1990 cho thấy biết bao nhiêu người đă bị ảo giác về “T́nh Yêu Hồ Ly Vọng”. Hàng triệu thanh niên Mỹ xem đi xem lại cuốn phim này để cảm nghiệm mối t́nh mănh liệt giữa hai nhân vật chính trong phim, một mối t́nh phát sinh giữa hai người thực sự không biết nhau và không có một quyết tâm yêu nhau thật, nhưng lại được các khán giả cảm thấy là một thứ t́nh yêu lư tưởng có thể tồn tại suốt đời. Nên chúng ta không mấy ngạc nhiên khi thấy nhiều liên hệ thật trên cuộc đời kết cục bị đắm tàu v́ người ta lấy một thứ t́nh yêu như thế làm gương mẫu để bắt chước.

Dĩ nhiên là cảm giác của chúng ta có thể và phải hội nhập trọn vẹn vào một t́nh yêu được phát triển hoàn toàn (một đề tài sẽ được khai triển trong các bài sau). Tuy nhiên, khi bị cảm giác lôi cuốn, chúng ta thường tránh né một vấn đề rất quan trọng tối cần cho sự bền vững lâu dài của một liên hệ: là vấn đề sự thật. Trước hết và trên hết chúng ta phải nghĩ đến sự thật về người khác và sự thật về phẩm chất của sự liên hệ của chúng ta với người ấy.

Tránh Né Sự Thật

Có một nguy hiểm khi dùng t́nh cảm để đo lường t́nh yêu là t́nh cảm của chúng ta có thể rất mê muội. Thực ra, Đức Thánh Cha nói rằng các cảm giác tự chúng là “mù quáng”, v́ chúng không quan tâm đến việc biết sự thật về người kia. Như thế, các cảm t́nh của chúng ta mà thôi không phải là la bàn tốt hướng dẫn các liên hệ của chúng ta.

Ngài giải thích rằng chúng ta khám phá ra sự thật nhờ lư trí. Tôi biết 2 + 2 = 4 không phải v́ tôi cảm thấy nó bằng 4. Tôi biết chắc sự thật này nhờ lư trí của tôi.  Trái lại cảm t́nh của tôi lại không có bổn phận t́m sự thật.

Cho nên, cảm t́nh của chúng ta không giúp ǵ được trong việc hướng dẫn chúng ta nh́n thấy sự thật về người kia và sự thật về một mối liên hệ. “T́nh cảm bộc phát, là sự thu hút mà một người cảm thấy đối với người khác thường bắt đầu bất ngờ, nhưng trên thực tế phản ứng này ‘mù quáng’” (tr. 77).

Điều ấy trở nên đặc biệt rơ ràng khi chúng ta nghĩ đến những ǵ đă xảy ra cho t́nh cảm của chúng ta sau khi Nguyên Tổ sa ngă. Trước khi tội lỗi nhập vào thế gian, trí khôn của con người có thể dễ dàng hướng dẫn ư chí để chọn điều tốt và hướng dẫn t́nh cảm của con người để hướng những đam mê của họ về điều thiện.

Tuy nhiên, sau khi sa ngă, trí khôn con người không c̣n nh́n thấy chân lư một cách rơ ràng nữa, ư chí bị suy trong quyết tâm theo đuổi việc lành, và t́nh cảm của chúng ta không c̣n theo trật tự, nhưng bị thả lỏng để theo nhiều hướng khác nhau. Cho nên, giờ đây chúng ta cảm thấy bất ổn trong phạm vi t́nh cảm và nhiều t́nh trạng lên xuống bất thường (yêu-ghét, hy vọng-sợ hăi, vui-buồn…) suốt đời chúng ta. Nhưng, tức cười thay, quan niện hiện đại về t́nh yêu bảo chúng ta là phải trở về với “cảm giác” của chúng ta, nh́n thẳng vào giữa cảm t́nh lên xuống bất thường ấy, để t́m thấy một mẫu mực t́nh yêu bất khả ngộ. V́ thế chúng ta không ngạc nhiên ǵ khi thấy các liên hệ thời này thật là lộn xộn và bất ổn.

Có Phải Thật Sự Như Thế Không?

Hơn nữa, không phải là các cảm giác chỉ có công tác t́m sự thật, mà chúng c̣n có sức mạnh mănh liệt đấn nỗi chúng có thể làm lu mờ cách chúng ta suy nghĩ về một người. Đức Thánh Cha giải thích rằng khi chúng ta bị lôi cuốn bởi cảm giác, th́ t́nh cảm có thể cản trở khả năng của chúng ta để biết người kia thật sự là ai.

Đó là lư do tại sao Đức Thánh Cha nhấn mạnh rằng trong bất cứ sự quyến rũ t́nh cảm nào, câu hỏi về sự thật về đối tượng là điều quan trọng: “Có phải thật sự như thế không?” Chúng ta phải tự hỏi, “Người ấy có thật sự có những đặc tính và nhân đức đang thu hút tôi không?” “Chúng ta có thật sự tâm đầu ư hợp với nhau như tôi nghĩ không?” “Người ấy có thật sự đáng để tôi tin tưởng không?” “Có trở ngại ǵ trong mối liên hệ của chúng tôi mà tôi đang không nh́n thấy không?”

T́nh cảm của chúng ta không đưa ra những câu hỏi quan trọng này. Trên thực tế, t́nh cảm của thường t́m cách làm cho chúng ta tránh những câu hỏi này, đồng thời để lại cho chúng ta một nhận thức méo mó và thái quá về người ấy.

“Đó là lư do tại sao trong bất cứ thu hút nào… câu hỏi về sự thật về người mà chúng ta bị thu hút rất quan trọng. Chúng ta phải để ư đến khuynh hướng, tạo ra bởi toàn thể động lực của đời sống t́nh cảm, để đánh lạc hướng câu hỏi ‘Có phải thật sự như thế không?’ Trong những hoàn cảnh này một người không t́m hiểu xem người kia có thật sự có những giá trị rơ ràng trước cặp mắt thiên vị, nhưng chỉ là câu hỏi rằng cảm giác đối với người ấy có phải là một t́nh cảm thật sự hay không” (tr. 78).

Điều này không có ư nói rằng t́nh cảm là xấu. Nhưng không thể dùng nó làm tiêu chuẩn chính để phân biệt sự thật về người khác, hay để đánh giá cách rơ ràng một liên  hệ.

Không Cân Xứng

Khuynh hướng bị t́nh cảm lôi cuốn và tránh né câu hỏi về sự thật là đặc tính của t́nh yêu theo cảm t́nh. Chúng ta có khuynh hướng thổi phồng giá trị của người mà chúng ta có cảm t́nh, làm nhẹ những sai lỗi của họ, và không đếm xỉa ǵ đến những khó khăn mà chúng ta gặp phải trong mối quan hệ.

Ở đây, Đức Thánh Cha nói một câu tuyệt vời về việc cảm t́nh của chúng ta có thể kiềm chế nhận xét của chúng ta về người mà chúng ta bị thu hút mạnh mẽ: “Trong cặp mắt của một người đă quyết tâm có t́nh cảm với một người khác, giá trị của người yêu … lớn lên một cách kinh khủng, như là một quy luật hoàn toàn không cân xứng với giá trị thật của người ấy”.

Bạn đă nắm được điều này chưa? Đức Thánh Cha không nói rằng ở bước đầu của t́nh yêu theo t́nh cảm, chúng ta có thể đôi khi thổi phồng giá trị của người kia. Ngài nói rằng đó là một quy luật, chúng ta luôn làm như thế! Và ngài không nói rằng chúng ta có khuynh hướng thổi phồng giá trị của người ấy một chút. Chúng ta có khuynh hướng lư tưởng hóa giá trị của người ấy “một cách không cân xứng” so với người ấy thật sự là ai!

Cho nên, chúng ta phải bước vào mối liên hệ với đôi mắt rộng mở. Nếu chúng ta ngây thơ nói rằng chúng ta không lư tưởng hóa người kia một chút nào, th́ đó chính là dấu hiệu cho thấy chúng ta đă trôi dạt xa thực tế đến đâu. Trong những giai đoạn đầu tiên của t́nh yêu này, nếu chúng ta nhận ra ngay ba hay bốn đặc tính mà chúng ta thích nhất ở người yêu, th́ chúng ta cũng phải công bằng mà nh́n nhận rằng chúng ta dễ dàng rơi vào xu hường thổi phồng các đặc tính này. Như Đức Thánh Cha giải thích, “Một số những giá trị khác nhau được gán cho người yêu, là những giá trị mà người ấy trên thực tế chưa chắc đă có.  Đây là những giá trị lư tưởng, chứ không phải là giá trị thật sự” (tr. 112).

Tại sao chúng ta lại có khuynh hướng lư tưởng hóa những người mà chúng ta bị thu hút?  Những “giá trị lư tưởng” là những ǵ mà tận đáy ḷng chúng ta mong ước một ngày nào đó sẽ t́m thấy được ở một người khác. Chúng ở tận đáy của những mong ước, ước muốn, và mơ mộng của chúng ta. Khi chúng ta gặp một người có một chút hóa chất như thế, cảm t́nh của chúng ta có khuynh hướng nhớ ngay đến những giá trị lư tưởng này và gán chúng cho người ấy.

Dùng Người Khác Theo T́nh Cảm

Khi nói về một người nam và một người nữ, chúng ta có khuynh hướng nghĩ theo nghĩa là người nam dùng người nữ để t́m thú vui nhục dục. Tuy nhiên, Đức Thánh Cha nhấn mạnh rằng một cặp nam nữ cũng có thể dùng nhau để t́m thú vui t́nh cảm.  Một cặp nam nữ Kitô giáo đạo đức có thể có những liên hệ hẹn ḥ hoàn toàn trong sạch, nhưng vẫn có thể dùng nhau để t́m “cảm giác sung sướng” khi gần nhau, v́ sự an toàn về t́nh cảm là có một người bạn trai hay bạn gái, hoặc niềm vui họ t́m thấy trong ngày cưới tưởng tượng với người ấy, và hy vọng rằng người ấy rốt cuộc chính là “người (trong mộng) này”.

Nếu tôi rơi vào t́nh trạng lư tưởng hóa theo t́nh cảm này, người yêu của tôi không thực sự là người nhận được sự trừu mến của tôi. Mà người ấy chỉ là một dịp để tôi thưởng thức những phản ứng t́nh cảm mănh liệt nổi dậy trong ḷng tôi. Trong trường hợp này, tôi không thật sự yêu nàng v́ nàng, nhưng tôi dùng nàng để được hưởng những niềm vui t́nh cảm v́ được gần nàng.  Như Đức Thánh Cha giải thích, người yêu được lư tưởng hóa “chỉ trở thành dịp cho việc bùng nổ trong ư thức t́nh cảm của một người những giá trị mà người ấy hằng mong ước bằng cả tâm hồn được t́m thấy trong một người khác” (tr. 112).

Vỡ Mộng

Như vậy hậu quả bi thảm nhất của việc dùng t́nh cảm mà lư tưởng hóa người yêu là kết cuộc chúng ta vẫn không thực sự biết người mà chúng ta đang yêu. Thí dụ, một người có thể t́m cách gần gũi người ḿnh yêu, bỏ rất nhiều th́ giờ ra cho nàng, nói chuyện với nàng, có khi đi dự Thánh Lễ và cầu nguyện với nàng. Tuy nhiên, nếu anh lư tưởng hóa nàng, th́ anh vẫn c̣n xa cách nàng, v́ t́nh yêu mănh liệt của anh đối với nàng không phải dựa vào giá trị thật sự của nàng, mà chỉ dựa trên những “giá trị lư tưởng” mà anh đă gán cho nàng.

T́nh cảm thiếu kiểm soát này sẽ không tránh được kết thúc bằng việc vỡ mộng. Bởi v́ khi con người thật không giống như người lư tưởng, th́ t́nh cảm sẽ yếu dần, và chẳng c̣n ǵ để t́nh yêu dựa vào. Người yêu sẽ rất thất vọng đối với người được yêu (tr. 113). Như thế, dù hai người bên ngoài có vẻ gần gũi nhau về t́nh cảm, nhưng trên thực tế, họ thật sự cách xa nhau (tr. 114). Hai người có thể vẫn không thật sự biết nhau cách riêng, mà có thể chỉ dùng nhau để được hưởng những thú vui t́nh cảm mà họ nhận được nhờ sự lư tưởng hóa như thế.

Phaolô Phạm Xuân Khôi

Viết theo bài “Love and Responsibility: Sense and Sentimentality của Edward P. Sri, trích từ báo Lay Witness, July/August 2005.