Để hiểu hơn về những thay đổi lớn trong Giáo hội Công giáo trong những năm tháng đầu tiên mà Giáo hoàng Phanxicô nắm quyền lãnh đạo, một số nhà quan sát cho rằng, không nên đối lập thời kỳ của đương kim Giáo hoàng với giai đoạn của người tiền nhiệm, Giáo hoàng Benedito 16, mặc dù về mặt tính cách giữa hai người có rất nhiều điểm khác biệt, nếu không muốn nói là tương phản. Nhà báo Jean-Louis de La Vaissière, đặc phái viên AFP tại Vatican từ 4/2011 là người có quan điểm như vậy. Ông là tác giả cuốn tiểu luận « De Benoît à François, une révolution tranquille » (Từ Benedicto đến Phanxicô, một cuộc cách mạng yên bình), xuất bản tháng 10/2013. Sau đây là một trích đoạn trong cuộc trò chuyện của ông với chương trình tạp chí “Các tôn giáo trên thế giới” của RFI.

Nhà báo Jean-Louis de La Vaissière : Tôi đã sống gần gũi trong hai năm liền với vị giáo hoàng này, cùng với một số người khác nữa, chứ không chỉ có tôi. Tôi có cảm giác rằng ông ấy đã rất ít được chấp nhận. Điều này là bất công, vì ông ấy đã để lại những tác phẩm hết sức đáng ghi nhận. Ông ấy có nhiều táo bạo trong tư tưởng. Tư tưởng của ông ấy đặc biệt hiện đại ở chỗ, luôn luôn kết nối giữa đức tin và lý trí, từ chối hoàn toàn « một đức tin mang tính ma thuật » (une foi magique), ví dụ như vậy. Chính ông ấy đã nhấn mạnh đến việc đối thoại với những người ngoại đạo - « những người tìm kiếm Sự thật », theo diễn đạt của ông ấy. Giáo hoàng Phanxicô đã gia tăng xu thế này.

Một điểm rất quan trọng khác, mà Giáo hoàng Phanxicô nói đến là « sự phô trương, hào nhoáng » trong Giáo hội. Đây là điều mà Giáo hoàng Benedicto 16 đã bắt đầu nhắc đến trong bài phát biểu tại Fribourg (Đức) năm 2011. Ông lên án các hình thức liên minh giữa « ngai vàng » và « điện thờ », các tầng lớp lãnh đạo tôn giáo dùng hào quang quá khứ để biện minh cho các đặc quyền đặc lợi… Các ý tưởng này báo hiệu cho những gì sẽ diễn ra. Tất nhiên là ở Giáo hoàng Benedicto 16, các quan niệm này không phải lúc nào cũng đi liền với hành động cụ thể. Dù sao đó vẫn là các ý tưởng rất đẹp. 

Trong cuốn tiểu luận nói trên, nhà báo Jean-Louis de La Vaissière mô tả nhiều nét tính cách của vị Giáo hoàng mới. Một trong những nét độc đáo của Giáo hoàng Phanxicô, theo ông, là thái độ hết sức độc lập của vị chủ chăn người Achentina với "giáo triều Roma".

Nhà báo Jean-Louis de La Vaissière : Giáo triều không còn nữa với Giáo hoàng Phanxicô. Là một thành viên của Giáo triều, đối với Giáo hoàng Phanxicô không có nghĩa lý gì cả. Ông sống tại khu nhà riêng Sainte Marthe (Domus Sanctæ Marthæ), một ngày ông vào làm việc tại văn phòng của Tòa thánh trong vài giờ. Ở khu nhà Sainte Marthe, ông có một nhóm thư ký riêng, trong đó có một vài người Achentina, và một số người tin cẩn khác mà ông có nhiều việc để làm với họ. Ở Sainta Marthe, ông ấy có thể gặp bất cứ ai mà ông ấy muốn. Tất nhiên là Giáo hoàng vẫn tiếp tục các buổi làm việc chính thức theo lịch trình của Tòa thánh, nhưng rõ ràng các hoạt động của ông chia thành hai nhóm. Nhóm thứ nhất là các hoạt động chính thức và nhóm thứ hai là các hoạt động của riêng ông.

Một lần, tôi nhớ rằng Giáo hoàng hết sức giận dữ. Trong buổi gặp các đại diện của Caritas, một mạng lưới từ thiện lớn, Tòa thánh xếp sẵn lịch để mọi người chụp ảnh chung với Giáo hoàng. Thấy vậy, ông đã nổi giận gọi điện cho Hồng y Maradiaga, một trong những người thân tín. Ông tuyên bố, kể từ đây không ai có quyền chỉ dẫn tôi phải làm gì, tôi sẽ tự quyết định. Ở đây, chúng ta thấy tính cách của vị tướng dòng Tên. (…)

Tôi thấy gương mặt Giáo hoàng trong những giờ phút huyền bí và nghiêm trọng, trong buổi thánh lễ hay trong những thời điểm mà người ta có cảm giác ông đang âm thầm đau khổ cho hết thẩy thế gian. Tôi cũng nghĩ đến một người có nội tâm rất nóng nẩy và quyết đoán. Trong một lần trả lời phỏng vấn, ông nói đã bị trách cứ nhiều về tính cách quyết đoán khi ông là giám tỉnh trẻ tuổi của dòng Tên (tức dòng tu mang tên Chúa Giêsu) ở Buenos Aires. Vào thời điểm đó ông là người đứng đầu một tỉnh dòng có tư tưởng phản kháng mạnh chống lại nền độc tài quân sự, như chúng ta biết với nền « Thần học giải phóng » vào thời điểm đó. (Vai trò của Linh mục Jorge Mario Bergoglio trong thời gian chế độ độc tài quân sự là chủ đề gây tranh cãi - ndr) (…)

Theo tôi, ông ấy là người có thái độ thực tế. Ông ấy đã nỗ lực giúp các linh mục gặp khó khăn, các nhà đối lập. Ông ấy có một cuốn sổ địa chỉ các hãng hàng không, các công ty tàu biển, để lấy vé cho những người phải chạy trốn chế độ độc tài. Linh mục Bergoglio là người rất khác với Benedicto 16. Ông là con người của đời thường. Ông biết nấu bếp, xoay xở giỏi trong mọi tình huống. Biết gọi điện cho ai để có được sự trợ giúp. Đây là cuộc đời của một người bắt đầu lao động từ rất sớm, từ năm 13 tuổi, khi cha ông cho ông học việc tại một nhà máy. Ông xuất thân từ một môi trường khiêm tốn, trong một thành phố lớn với sự giao thoa của nhiều nền văn hóa. Điều này ngược hẳn lại với Benedicto 16, sống tại một khu vực tương đối hẻo lánh ở nước Đức, an toàn hơn và ít tiếp xúc với bên ngoài. Tôi hoàn toàn không muốn nói Benedicto 16 không có kinh nghiệm đời thường, nhưng tôi muốn nhấn mạnh đến tính cách xoay xở rất giỏi của Bergoglio.

Tôi không biết làm thế nào mà ông có thể có nhiều mối quan hệ như vậy. Ông ấy liên tục nhận điện thoại, trả lời điện thoại và gửi thư đi khắp mọi nơi. Chúng ta thấy ông ấy có khả năng đặc biệt : Trong đám đông, khi nói với mọi người, ông rất chú ý đến từng người. 

Nhà báo Jean-Louis de La Vaissière nhấn mạnh đến một nét tính cách khác của Giáo hoàng Phanxicô, sự thắng thắn trong các phát ngôn. Thái độ thẳng thắn và phong cách châm biếm nhiều khi gây sốc đối với nhiều người, đặc biệt trong hàng ngũ tăng lữ. Người phóng viên thường trú của AFP tại Vatican kể lại câu chuyện trong một lần Giáo hoàng Phanxicô nói chuyện với những người lính gác Tòa thánh, ông căn dặn họ, bên cạnh nhiệm vụ canh gác thông thường, quý vị hãy để ý xem những giới chức của Vatican có nói chuyện phiếm, có nói xấu người khác không, nếu đúng vậy thì xin hãy mời những người ấy ra ngoài. Nhà báo Jean-Louis de La Vaissière nhận xét :

Nhà báo Jean-Louis de La Vaissière : Mọi người thường nhìn thấy khía cạnh Giáo hoàng Phanxicô là con người có tính cách tốt bụng, dễ mến, một con người « cách mạng », « cấp tiến » (ít nhiều mang tính phong trào ?!)… Không, tôi nhìn thấy ngay từ đầu tính cách rất kiên định của Bergoglio, đặc biệt trong việc cải cách thể chế, nhưng nhất là trong việc cải cách thái độ sống, thái độ sống của giới tăng lữ, của các nam tu sĩ và nữ tu sĩ, của các linh mục. Làm sao để thái độ ấy tương hợp với thông điệp (căn bản của đạo Thiên chúa), làm sao không có sự dối trá, sự phô trương hào nhoáng, sự kiêu ngạo… Đây chính là điều chủ chốt trong thông điệp mà ông ấy muốn truyền đến mọi người. Thái độ của Giáo hoàng cũng khiến ông có nhiều kẻ đối địch. Phanxicô có những lời lẽ thẳng thừng gây sốc, nhưng điều khiến tôi ngạc nhiên là những lời nói của ông không bao giờ chệch hướng, chúng được kiểm soát rất tốt.

Thẳng thắn và trực diện là nét tính cách của vị Giáo hoàng đương nhiệm. Đây là điều hiếm có ở một người đứng đầu Tòa thánh Vatican. Phóng viên thường trú của AFP tại Vatican, tác giả cuốn “Từ Benedicto đến Phanxicô, một cuộc cách mạng yên bình”, kể lại cuộc trò chuyện rất tự nhiên trong một tiếng rưỡi giữa Giáo hoàng Phanxicô với các nhà báo trên chiếc máy bay từ đại hội giới trẻ công giáo thế giới ở Rio de Janeiro trở về Vatican hồi mùa hè năm nay. Các phóng viên thoải mái đặt các câu hỏi trực tiếp, không cần đưa trước theo lệ thường. Như chúng ta biết, Giáo hội Công giáo có một thái độ tiêu cực đối với những người đồng tính luyến ái. Mặc dù ông hề không đụng chạm đến giáo lý chính thống của Giáo hội, nhận xét mang tính cá nhân của Giáo hoàng về những người đồng tính gây ngạc nhiên : “Tôi là ai mà có quyền phán xét họ ?”. Nhà báo AFP nhận định :

Nhà báo Jean-Louis de La Vaissière : Đây là điểm rất độc đáo và là điều cốt lõi trong thái độ của Giáo hoàng Phanxicô. Lòng từ bi và sự tôn trọng con đường đi của mỗi người. Ông nói các chức sắc của Giáo hội cần từ bỏ thái độ của một viên hải quan, chỉ chấp nhận những tín đồ nào hội đủ tiêu chuẩn, còn loại những người không đủ ra ngoài. Tất nhiên cách hành xử như vậy không phải là điều được thể hiện thành văn bản, nhưng Giáo hoàng Phanxicô nói công khai rằng cần phải thay đổi thái độ đó.

Tôi thấy điều rất có ý nghĩa trong các cuộc phỏng vấn riêng với Giáo hoàng, đăng trên tạp chí La Civiltà Cattolica (của dòng Tên), nhấn mạnh đến cái huyền bí của sự sống con người, cái tự do mang tính cá nhân, mà không ai có thể so bì với ai (đây là những cuộc phỏng vấn riêng gần như là đầu tiên mà Giáo hoàng dành cho báo giới cho đến nay - theo giải thích của vị Tổng biên tập).

Ở đây chúng ta nghĩ đến một câu chuyện rất xa xôi, sự nỗi khó khăn vô cùng lớn lao… Nhưng chính đó là cái độc đáo của đạo Thiên chúa : cánh tay của Thiên chúa rộng mở, nhưng vấn đề là người trong cuộc phải chủ động. Có một cái gì đó rất phức hợp ở đây. Tôi cho rằng xu thế này sẽ tiếp tục phát triển trong nhiệm kỳ của Giáo hoàng Phanxicô.

***

Đối với nhiều người, những tháng đầu tiên lãnh đạo Giáo hội của Giáo hoàng Phanxicô để lại những ấn tượng về một thay đổi lớn đang đến với Giáo hội Công giáo. Ghi nhận phong cách đặc biệt của người đứng đầu mới của Vatican, một nhà xã hội học tôn giáo Pháp – ông Olivier Bobineau – nhận xét : Đây chính là những nguyên tắc hành động căn bản (gần gũi, thực tế, tuân thủ nguyên tắc và hiệu quả) mà dòng Tên đã bắt đầu phát triển từ thế kỷ XVI, nhằm chế ngự đà ảnh hưởng mạnh mẽ của trào lưu cải cách Tin lành. Giáo hoàng Phanxicô là tu sĩ dòng Tên duy nhất giữ chức vị đứng đầu Giáo hội Công giáo cho đến nay. Theo tác giả cuốn “Từ Benedicto đến Phanxicô, một cuộc cách mạng yên bình”, trong phần cuối cuộc trò chuyện với RFI, thách thức lớn nhất mà Giáo hoàng Phanxicô phải đối mặt là “cơn sóng thần” của trào lưu thế tục hóa : Rất nhiều người trong giới trẻ hiện nay không hề quan tâm đến Chúa. Bên cạnh đó, niềm khát khao một cuộc sống có ý nghĩa ở những con người hiện đại ngày nay rất nhiều khi không được đáp ứng. Nhiều người tìm đến các hệ phái Tin Lành để thỏa mãn nhu cầu có được một cuộc sống có ý nghĩa.

Không phải ngẫu nhiên mà một Giáo hoàng người Achentina đã được bầu chọn, vào thời điểm mà tại châu Mỹ Latinh, các hệ phái Tin Lành (như Ngũ tuần hay Phúc âm) đã và đang chinh phục được trái tim của rất nhiều người vốn là tín đồ Công giáo. Khi lựa chọn Tổng giám mục Bergoglio, các Hồng y hy vọng ông có thể đưa được “tính hiện đại của thông điệp Tin Mừng (của Thiên Chúa) vào xã hội hiện nay”. Hy vọng này phần nào được đáp ứng qua tất cả những gì mới mẻ trong phong cách của vị Giáo hoàng đương nhiệm. Nhưng theo nhà báo Jean-Louis de La Vaissière, đạo Công giáo với 2000 năm tuổi còn phải đổi mới chính những thông điệp của mình. Có những cảm nhận bế tắc, những nỗi thất vọng cay đắng trong hàng ngũ chức sắc cao cấp của Giáo hội, trước sự thờ ơ dửng dưng trong các xã hội đương đại. Tác giả cuốn “Từ Benedicto đến Phanxicô, một cuộc cách mạng yên bình” nhấn mạnh, nếu như Benedicto 16 (tức nhà thần học nổi tiếng Joseph Ratzinger) đã đưa được đạo Thiên chúa trở lại trung tâm của cuộc tranh luận triết học đương đại, thì chính Phanxicô đang đưa trở lại tôn giáo này vào trung tâm của đời sống xã hội, đời sống kinh tế, vào trung tâm của đời sống thường ngày...