Phác
thảo cho Đà Lạt tương lai
Nhân dịp kỷ niệm 120 năm thành lập thành phố Đà
Lạt, SGTT xin giới thiệu bài viết bàn về kiến trúc, quy hoạch, phát
triển Đà Lạt trong tương lai của Kiến trúc sư Ngô Viết Nam Sơn.
Với lịch sử phát triển trên một trăm năm, Đà Lạt
là một thành phố du lịch nổi tiếng của Việt Nam và trên thế giới.
Những biệt danh mà người ta tặng cho Đà Lạt phần nào nói lên bản sắc
độc đáo của thành phố vào thời kỳ hoàng kim của nó trong thế kỷ XX:
thành phố sương mù, thành phố ngàn hoa, thành phố ngàn thông, tiểu
Paris châu Á.
Từ đầu thập niên 1990 đến nay, Đà Lạt phát triển
ngày càng nhanh, cũng giống như các đô thị khác trên cả nước, nhờ
vào các chính sách đổi mới và cải cách kinh tế.
Thành phố ngày càng đông đúc, đời sống người dân
được cải thiện đáng kể, nhưng để đánh đổi, các giá trị từng đem lại
bản sắc quy hoạch kiến trúc cho Đà Lạt lại đang dần dần bị mất đi,
dẫn đến sự mâu thuẫn ngày càng sâu sắc giữa vấn đề bảo tồn và phát
triển thành phố.
Dường như càng phát triển tự do theo cách làm
hiện nay, Đà Lạt càng giống một Sài Gòn trên cao nguyên hơn và càng
xa rời với những giá trị từng đem lại sự độc đáo thu hút du khách
của ngày xưa.
Nhưng Đà Lạt không phải là Sài Gòn, do đó không
nên phát triển theo cách của Sài Gòn, mà lại bỏ qua những giá trị
khác biệt mà Sài Gòn không thể có được. Trong khi không gian bản sắc
của Sài Gòn được định hình chủ yếu bởi các không gian lịch sử 300
năm và không gian cao tầng hiện đại, thì Đà Lạt lại không giống như
vậy.
Bản sắc Đà Lạt chỉ có thể được tôn vinh và phát
triển qua ba định hướng nền tảng, đó là việc tái lập giá trị không
gian nghỉ dưỡng lãng mạn, củng cố và mở rộng không gian văn hóa Âu
Việt, và phát triển không gian hiện đại tương lai một cách cẩn
trọng.
Không gian nghỉ dưỡng lãng mạn
Giá trị lớn nhất mà Đà Lạt có thể đem lại cho
chúng ta là một không gian nghỉ dưỡng lý tưởng, tạo thành bởi không
gian xanh đồi núi và không gian nước, với cảnh quan thiên nhiên thơ
mộng, khí hậu mát mẻ quanh năm.
Rừng thông bao quanh thành phố và đan xen vào khu
đô thị tạo nên một cảnh quan nền xanh mát, cao vút, thơm mùi dầu
thông. Các rừng thông và không gian xanh cần được bảo vệ, mở rộng,
kết nối với nhau thành một hệ thống giao thông cảnh quan xanh thuận
tiện cho người đi bộ và người đi xe đạp, với các điểm dừng ngắm cảnh
thành phố và cảnh thiên nhiên dọc theo tuyến.
Với địa hình đồi núi, nếu khéo tổ chức giao thông
thì đi bộ và xe đạp có thể nhanh không kém gì đi xe máy hay ôtô, thú
vị hơn nhiều, mà lại không gây ô nhiễm môi trường.
Các hồ nước (Xuân Hương, Than Thở, Tuyền Lâm…)
kết hợp với các dòng suối và thác nước (Cam Ly, Datanla,…) không chỉ
tạo nên các cảnh quan yên tĩnh bên rừng thông, mà sẽ còn giúp dẫn
gió với hơi ẩm vào làm mát đô thị, tạo sương mù lúc ban mai cũng như
hoàng hôn, nếu như cơ cấu cây xanh mặt nước được chỉnh trang lại, có
tính toán đến nắng và gió, sửa chữa lại tình trạng bê tông hóa đô
thị quá mức của hai thập niên trước.
Như vậy, những công trình kiến trúc mới dù không
cầu kỳ, phô trương sẽ vẫn đẹp thơ mộng sau lớp sương mù huyền ảo,
mát mẻ lúc bình minh hoặc hoàng hôn.
Cái lạnh nơi đây rất nhẹ nhàng êm ái, chứ không
khắc nghiệt như cái lạnh buốt xương của miền Bắc. Cảnh tượng các cô
nữ sinh mặc áo dài với áo len đủ màu, má hồng hồng, đạp xe đi học
trong sương sớm buổi mai, là một hình ảnh độc đáo của Đà Lạt.
Nhưng Đà Lạt hiện nay đang ngày càng nóng dần
lên. Việc một số khách sạn bắt đầu lắp máy lạnh càng làm cho thành
phố “nóng” lên nhanh hơn.
Để phục hồi chiếc “máy lạnh thiên nhiên khổng lồ”
của thành phố trở lại hoạt động lại tốt hơn xưa, thành phố này cần
đặt chỉ tiêu diện tích xanh trong đô thị cao gấp nhiều lần so với
các đô thị khác của Việt Nam và cần hướng dẫn cách xây dựng kiến
trúc xanh cho người dân.
Ví dụ như, các công trình nên sử dụng vật liệu tự
nhiên ở địa phương và hạn chế sử dụng nhôm kính cho mặt tiền, mái
nhà nên sử dụng ngói thay vì mái tôn và các ngôi nhà cao trên hai
tầng nên giật cấp vào trong tạo thành các sân vườn trên cao.
Không gian văn hóa Âu Việt
Với tham vọng biến Đà Lạt thành một nơi trung tâm
nghỉ dưỡng quy mô ở Đông Nam Á và có thể là một thủ đô tương lai của
Đông Dương, các nhà lãnh đạo và chuyên gia người Pháp đã đầu tư
nghiên cứu quy hoạch cảnh quan và thiết kế kiến trúc rất bài bản
ngay từ giai đoạn đầu phát triển.
Trường cao đẳng Sư phạm Đà Lạt.
|
Nhắc đến không gian văn hóa của Đà Lạt thì không
thể bỏ qua không gian quy hoạch kiến trúc mang đậm ảnh hưởng châu
Âu, nhất là Pháp, bàng bạc khắp thành phố. Do đó, phát triển tương
lai thành phố không thể thiếu việc bảo vệ, kế thừa, tiếp nối các giá
trị di sản quy hoạch kiến trúc Pháp.
Bên cạnh việc xác định cụ thể các kiến trúc Pháp
cần giữ gìn, cũng cần phải khoanh vùng một khu phố Tây ở khu vực đồi
phía nam hồ Xuân Hương, bao gồm khu vực dọc theo đường Trần Phú, nơi
có tập trung nhiều công trình phong cách Pháp. Các hoạt động lễ hội,
dịch vụ thương mại và ăn uống phong cách Pháp cũng như châu Âu sẽ
nâng giá trị văn hóa khu phố Tây lên một tầm cao mới.
Nhưng Đà Lạt không chỉ có không gian văn hóa
Pháp, mà còn có những không gian Việt lịch sử. Đó là nơi mà những
người Việt đầu tiên di cư đến đây từ cả nước, nhưng đông nhất là từ
Thừa Thiên – Huế, trong đó có ông bà ngoại của tôi cùng họ hàng. Họ
đã tạo lập sự nghiệp ở hai khu vực chính.
Thứ nhất là khu ấp Ánh sáng được hình thành theo
ý tưởng của phong trào nhà Ánh sáng kiểu mới, nhưng giá rẻ, dành cho
dân nghèo của nhóm Tự Lực Văn Đoàn.
Thứ hai là các phố buôn bán ở Khu Hòa Bình tỏa ra
tứ phía theo các con đường 3 Tháng 2, Phan Bội Châu, Nguyễn Chí
Thanh vào thời kỳ đầu và trong những năm đầu 1960 tiếp tục mở rộng
qua cầu nổi nối với khu chợ Đà Lạt, với các dãy nhà phố bao quanh.
Hai khu vực này ngày nay được kế tục bởi các con
cháu của những người tiên phong, và có thể cải tạo, phát triển thành
những khu vực độc đáo mang đậm dấu ấn của người Việt xưa.
Cả hai khu vực nói trên đều không nên làm những
nhà cao tầng với bãi xe ngầm như một vài đề xuất cũ (may mà không
thực hiện được, chứ không thì rất mau chóng sẽ góp phần cho việc phá
hoại cảnh quan và khí hậu Đà Lạt), mà nên tạo thành những khu nhà
phố vườn sân thượng xanh, giật cấp từ đường cao trên đồi xuống đường
thấp ở dưới.
Nếu không dùng xe, khách du lịch có thể đi bộ
theo các bậc thang thuận theo địa hình, vừa ngắm cảnh vừa đi dần
xuống phía dưới, trong khi đi ngang những khu dịch vụ thương mại với
lối vào là những sân vườn xanh trên mái.
Nhìn từ xa chúng ta sẽ có một hình ảnh sinh hoạt
sinh động, cả ngày lẫn đêm dọc theo triền đồi, tuy mật độ dân cư vẫn
có thể cao nếu muốn, nhưng lại không gây cảm giác chen chúc, vì hầu
hết các công trình đều chìm khuất sau những hàng cây và cụm hoa cảnh
trên mái.
Không gian hiện đại tương lai
Việc bảo tồn không gian nghỉ dưỡng lãng mạn và
không gian văn hóa Âu Việt nói trên chỉ có thể thực hiện được khi có
sự chuẩn bị cho việc phát triển không gian hiện đại tương lai một
cách cẩn trọng, vừa phục vụ cho các yêu cầu mới của một đô thị trong
thế kỷ XXI vừa tạo ra bản sắc mới, nhưng vẫn không mâu thuẫn với
những giá trị hiện có.
Có một lập luận khá nguy hiểm của một số nhà đầu
tư, cho rằng cần phải “mạnh dạn” đề xuất cái mới với bản sắc mới
thay dần cho cái cũ hiện nay. Điều này đi ngược với kinh nghiệm các
thành phố nghỉ dưỡng trên thế giới. Việc phát triển những ý tưởng
mới chỉ nên được thực hiện nó tại những khu đô thị mới ở vùng lân
cận, chứ không nên xây chen vào làm hỏng giá trị công trình lịch sử,
làm hỏng bản sắc không gian và giá trị vốn có của khu đô thị di sản.
Nhà cao tầng và nhà bọc nhôm kính là những loại
kiến trúc hiện đại không phù hợp ở Đà Lạt. Trái ngược với quá trình
đô thị hóa trên cả nước thường có xu hướng phát triển theo chiều
cao, quy hoạch thành phố này phải bắt đầu từ việc khẳng định không
gian xanh trước, rồi mới đến công trình và giao thông.
Đà Lạt, kể cả khu trung tâm, nên phát triển tập
trung thành cụm theo chiều ngang đan xen với cây xanh mặt nước, chứ
không nên xây dựng theo chiều đứng với những công trình cao trên năm
tầng.
Các dự án mật độ cao, nhà cao tầng, nhà mái bằng…,
các diện tích bê tông hóa quá rộng dành cho giao thông và bãi xe
chính là những tác nhân nhanh nhất phá hoại giá trị sinh thái của Đà
Lạt.
Những dự án phát triển nào, cho dù quy mô lớn và
có bề ngoài hấp dẫn đến đâu, nhưng nếu tiềm ẩn các yếu tố tiêu cực
đối với không gian nghỉ dưỡng, đều cần phải được khuyến khích bố trí
ở các vùng đất thấp xa hơn (ví dụ như khu vực Nam Liên Khương). Miễn
là chính quyền địa phương tạo được kết nối thuận tiện với Đà Lạt,
thì vẫn tạo hiệu quả rất tốt về hiệu quả đầu tư, mà lại không làm
tổn hại những giá trị quý báu của thành phố này.
Đa số các đô thị lớn của Việt Nam có không gian
sống chen chúc xô bồ, nên cần tổ chức một số không gian tĩnh để cân
bằng, nhưng Đà Lạt thì ngược lại. Đặc trưng của thành phố là không
gian tĩnh yên bình, có phần thiếu sinh động về đêm, do đó cần bổ
sung một số không gian động, với các cụm khu vực và trục đường đi bộ
có các dịch vụ văn hóa thương mại, để đem lại sinh khí mới cho các
hoạt động ngày và đêm của thành phố.
Đà Lạt còn rất nhiều tiềm năng phát triển hoặc
làm mới các không gian động, như khu chợ trung tâm, khu phố đêm
trước chợ, nối với khu vực dịch vụ thương mại ấp Ánh sáng trong
tương lai và về phía khu vực hàng quán bên hồ Xuân Hương.
Cầu nối sang Khu Hòa Bình có thể dẫn dắt người đi
về phía trục đi bộ khu phố Tây tương lai ở đường Trần Phú, thông qua
đường 3 Tháng 2. Khu vực này có thể kết nối trở lại khu ấp Ánh sáng
qua đường Bà Triệu.
TS.KTS. Ngô Viết Nam Sơn
|