|
Sài G̣n: nh́n lại 50 năm, 1963-2013Published on December 24, 2013 · No Comments
“Chút rượu hồng đây, xin rưới xuống,
Giải oan cho cuộc biển dâu này.” (Ta về – Tô Thùy Yên)
“Đất nước hôm nay chứng kiến sự băng hoại của cả một xă hội cũ trong cái hào nhoáng mới h́nh thành. Con người đă thay đổi quá nhiều, đức tính thành thật trong giao tiếp hàng ngày gần như đă mất. Các giá trị tinh thần được đánh giá dần dần bằng các thước đo vật chất.
Có nhiều dấu hiệu cho thấy lư tưởng thanh niên đang bị lung lay không có chỗ dựa. Người ta có thể vội vàng nhận xét nhóm người tuổi trẻ hôm nay chỉ sống vội, ồn ào, theo đuổi vật chất, và gần như vô cảm. Nhưng thật sự họ là những người cô đơn nhất. Một đất nước có thống kê chỉ rơ tuổi trung b́nh là 24, và 65% dân số dưới tuổi 35, nhưng lại ít chú ư chăm sóc giới trẻ nhiều tiềm năng đó qua giáo dục và phát triển tinh thần.
Hiện trạng của đất nước không tạo được cảm hứng hay nuôi dưỡng các ư tưởng phục vụ cho thế hệ trẻ hôm nay. Tương lai với họ như thiếu chắc chắn, v́ các giá trị dân chủ, công bằng và nhân ái cần thiết cho một xă hội hiện đại đều thiếu vắng. Ngay cả sự tiến bộ kinh tế, điểm sáng của hai mươi năm qua, cũng đang trở thành mong manh tạm bợ.
Tăng trưởng đă chậm lại rơ rệt từ vài năm nay do sự bế tắc chính sách, điển h́nh nhất là do sự chi phối của các bè nhóm v́ lợi ích riêng tư. Đồng thời phẩm chất cuộc sống đi xuống, nhiễm độc môi trường và thức ăn trở thành mối đe dọa trực tiếp hàng ngày cho đời sống của mọi giai tầng xă hội. Trên tất cả, nền kinh tế bị đe dọa sụp đổ từ 2 năm nay, khi quả bong bóng bất động sản và hệ thống ngân hàng có thể vỡ bất cứ lúc nào với mức nợ xấu quá mức chịu đựng, nếu không có các biện pháp, chính sách thích hợp cấp thời. Nợ xấu khổng lồ làm tê liệt hệ thống tín dụng ngân hàng và gánh nặng nợ công lớn không kém h́nh như đang được đẩy cho các thế hệ tương lai gánh chịu, với sự dồn món nợ công hiện tại thành những món nợ lớn tương lai qua giải pháp phát hành trái phiếu công dài hạn.
Nhiều người bàn đến các giải pháp kinh tế xă hội ngắn hạn. Nhưng trong con mắt chuyên viên, khó có thể có một ‘quick fix’ (sửa chữa nhanh) hay ‘a sugar high’ (một ảo tưởng), mà phải là những thay đổi thể chế và chính sách kinh tế cơ bản dài hạn, tái lập các giá trị nhân văn căn bản qua giáo dục và hướng dẫn cho tuổi trẻ.
Thế hệ trẻ không thể không biết và thờ ơ với viễn ảnh tương lai đó. Thiếu niềm tin, họ đang trả lời bằng sự chán chường những giá trị sống hiện tại, dồn đam mê đời sống vào các mác xe máy đắt tiền và những chiếc điện thoại smart thời trang, tỏ lộ hừng khí tuổi trẻ đơn giản bằng các cuộc đua xe tốc độ hay, khá hơn, diễn tả ḷng yêu nước bằng cổ vũ chiến thắng bóng đá cuồng nhiệt trong các trận ‘thư hùng’ với các đội quốc gia vùng.
Nhưng mùa hè năm nay chợt thành ngột ngạt thêm v́ những biến cố thời cuộc, và sự sôi sục của cả thế hệ thanh niên muốn nói lên tiếng nói yêu nước của ḿnh. Cùng lúc các ức chế xă hội cộng thêm những khó khăn về đời sống hàng ngày h́nh như đă góp phần gây thêm những tội phạm xă hội ngày càng cao hơn, cho các dấu hiệu của một xă hội đang trên đà xuống dốc trầm trọng.
Trong bối cảnh đó, người viết chỉ c̣n biết t́m đến một ḍng sông nhỏ, hay một chiều đi dạo trời mưa dưới những hàng me lá đổ, vẫn c̣n cố t́m về quê hương trong tâm tưởng, dù thời gian có trôi qua và các khuôn mặt cũ đă khuất bóng. Và chợt cảm thấy hạnh phúc muốn dừng ở đó, v́ các thay đổi lớn khác sẽ phải đến, những con người, những định chế cũng sẽ theo luật thời gian.
Nhưng quê hương vẫn c̣n đó, là ḍng sông Hồng, là nhánh Cửu Long, là Hương giang, và ở đâu ḍng nước đó vẫn lặng lờ trôi, ḷng có thể tĩnh lặng nhận biết ḿnh vẫn thuộc về nó: một quê hương không bao giờ mất, một dân tộc sẽ măi trường tồn bên những biển dâu, riêng tuổi trẻ hôm nay sẽ t́m lại được niềm tin như các thế hệ đàn anh của thuở nào…”
——-
Bài này tập hợp nhiều đoạn văn rời và ngắn, cốt đi kèm nhiều h́nh ảnh thu thập từ mùa hè 1963 lúc nhóm người viết ở các lớp Đệ Thất đến Đệ Tam (lớp 6-10 bây giờ), mới lên ghế trung học hay sửa soạn vào đời trong bầu không khí dầu sôi lửa bỏng của chính trị miền Nam do biến cố Phật giáo. Và kéo dài đến bây giờ, mùa hè 2013, lúc người viết đă chạm tuổi hưu trí bắt buộc trong bối cảnh Việt Nam, qua cơn dâu bể lớn nhất khi Saigon đă đổi tên đổi chủ.
Nhưng hơn thế, bài này mong ghi lại những mảnh đời, trong một thời gian dài của thế hệ lớn lên ở miền Nam trong hai hoàn cảnh và ở hai không gian hoàn toàn khác biệt. Bài viết cũng nhằm ghi lại vài nét chấm phá cho những bức ảnh lịch sử, ghi nhận vài sự kiện tuy không tránh khỏi chủ quan, nhưng không có ư phán xét, phê b́nh hay lư luận sâu sa.
Thế hệ đó nay thuộc vào giới trung niên. V́ đă lớn lên trong chiến tranh ở miền Nam, thuở niên thiếu đă mang nặng h́nh ảnh và day dứt của cuộc chiến, không có được những b́nh yên trong ư nghĩ tuổi thơ hay cái hồn nhiên mê đá bóng hay đua xe máy như lớp thiếu niên cùng thành phố lớn lên sau này ở quê nhà. Những ám ảnh về cuộc chiến trở thành một hành trang nặng nề lúc ra đi sống ở nước ngoài trong một thời gian dài. V́ thế luôn ấp ủ chút kỷ niệm đẹp về tuổi thơ ở quê nhà, nâng niu từng h́nh ảnh với người thân trong gia đ́nh và bạn bè bằng hữu lúc c̣n sống ở đó.
Ra đi và sống ở nhiều nước trên thế giới: Canada, Mỹ, Pháp và vài nước khác do công việc đ̣i hỏi. Nhưng tâm tư vẫn luôn quay về chốn cũ, hoài niệm những tia nắng ấm quê hương trong cái giá buốt của tuyết lạnh Bắc Mỹ, nhớ lại những ḍng sông nơi quê nhà mỗi lần đứng bên ḍng St-Laurent ở Quebec hay ḍng Potomac chảy qua Washington, D.C, ngay cả lúc sang đến tận Phi châu làm việc, chịu cơn nóng thiêu đốt v́ thiếu mưa, vẫn c̣n bâng khuâng nhớ đến những cơn mưa dài của Sài G̣n thuở nào.
Người viết cũng đă ghi lại nhiều h́nh ảnh xứ người bằng văn chương, nhưng lại chủ ư ghi dấu tâm tư so sánh với quê nhà, tựu chung cũng là để “t́m lại khoảng thời gian đă mất”, như Marcel Proust đă viết. Đôi khi hơi thiếu khách quan v́ đă ca tụng quê hương ḿnh thái quá .
Thế hệ trên tương phản với các thanh niên bây giờ ở quê nhà, sinh ra và lớn lên sau cuộc chiến tranh Quốc Cộng. Những lớp trẻ mới này phần lớn không c̣n mang chút dấu vết ǵ về cuộc chiến, sống thuở thơ ấu vô tư của một đất nước thanh b́nh và trưởng thành trong một xă hội tương đối bắt đầu no đủ, suốt ngày nghe các phương tiện truyền thông nhắc nhở chuyện hội nhập quốc tế. Họ luôn ôm những khao khát trông nh́n ra thế giới bên ngoài, giờ đây nhờ vào những tiến bộ khoa học, các mạng lưới tin học phổ cập khắp toàn cầu, thêm vào tin tức thế giới được cập nhật hóa từng phút qua các kênh mạng thông tin. Rồi nhờ các cơ hội nghề nghiệp, được thỏa mộng viễn du qua các chuyến công tác, để từ đó luôn ghi vội h́nh ảnh những chuyến đi, con người đă gặp, những ǵ đă thấy đă nghe. Và trong cái sôi nổi được thấy cảnh mới người lạ, cùng óc cầu tiến của người trẻ, thấy cái ǵ của bên ngoài cũng hay cũng đáng học.
Lúc lư thú nhất có lẽ là khi hai thế hệ đó gặp nhau. Cùng nhận ra mẫu số chung là những băn khoăn, mong ước cho một đất nước tươi sáng phú cường. Cùng chia xẻ những ước vọng và dự phóng tương lai cho quê hương bằng những h́nh ảnh từ xứ người. Chúng ta hăy tưởng tượng các cuộc gặp gỡ ấy qua những h́nh ảnh của Saigon xưa và nay, và tự xem thử những thay đổi lớn trong chính ta khốc liệt đến dường nào.
Một người ở xa có thể ngồi viết những ḍng này từ một khu phố nhỏ bên ḍng St-Laurent. Và người trẻ kia đang viết ở quê nhà một chiều mưa, ngồi trong một căn phố nh́n ra sông Saigon. Nhưng cả hai đều muốn trao đổi qua những ḍng bút kư chung, chút ǵ gọi là “t́nh tự dân tộc”, là điều muốn nói lên với rất nhiều người khác cùng ḍng máu Việt ở bất cứ đâu. Về Saigon ngày xưa 1963 hay Saigon bây giờ 2013 sau 50 năm, dù trời Saigon đang mưa hay nắng.
Saigon 1963
 Chính phủ Ngô Đ́nh Diệm
Trừ những lúc có cơn mưa nặng hột và dài thường xuyên đổ xuống xối xả, trời Saigon oi bức lạ thường hè năm đó, do không khí chính trị ngột ngạt của miền Nam với biến cố Phật giáo và những năm tháng cuối cùng của Chính phủ Ngô Đ́nh Diệm. Các trường trung và đại học cùng tham gia vào không khí sôi nổi đó một cách bộc phát mà không suy nghĩ sâu sa. Nhưng sau một đời người nh́n lại và đọc nhiều sách lịch sử mới hiểu lúc đó ḿnh chỉ là những con chốt.
 Phong trào Phật giáo 1963  Sư biểu t́nh 1963  Thích Quảng Đức tự thiêu  Quốc hội VNCH
Những phố phường c̣n vắng, các ngôi nhà cao tầng xây cất giản dị, tuy Saigon đang mang danh “Ḥn ngọc Viễn đông”, nơi các phố Nguyễn Huệ, Tự Do, Lê Lợi luôn tràn đầy khách du lịch hạng sang từ vài nước láng giềng, nhất là Singapore khao khát ngắm cảnh lạ và t́m mua các mặt hàng xa xỉ.
Từ nhiều năm, thành phố đă hưởng sự yên b́nh đáng kể, đời sống kinh tế khá sung túc ổn định. Đă qua những cái Tết 1956-63 an vui tràn đầy, với những cành mai vàng khoe sắc, với tiếng pháo nổ ran từ giữa đêm giao thừa thiêng liêng và xác pháo đỏ ngập đường phố ba ngày Tết. Tuy đời sống vật chất hàng ngày c̣n tương đối đạm bạc.
Tuổi thanh thiếu niên lúc đó tràn đầy lư tưởng. Không khí học hành sôi nổi, các trường thi đua trong các kỳ thi tổ chức qui củ. Giấc mơ du học h́nh thành nơi một số nhỏ có khả năng hay điều kiện. Ư tưởng học xong trở về nước phục vụ c̣n ngút ngàn. Nền tảng tổ chức một xă hội công dân bắt đầu h́nh thành, cho thanh niên mới lớn giấc mơ giản dị là sẽ phục vụ đất nước bằng con đường học vấn, giống như bất cứ người trẻ nào trong các nước láng giềng. Mong ước xây dựng một Nam Việt Nam trù phú hùng cường, tương tự giấc mơ của Nam Hàn ba thập niên sau, nung nấu tâm can những người trẻ, dù việc thực hiện giấc mơ đó được hay không sau này mới hiểu là do “thiên định”.
Vài đàn anh lớn đi trước, đă tốt nghiệp hoặc đă đi dậy trên bục giảng đường đại học ngoại quốc, nhưng đa số mới bắt đầu lên đường năm thứ nhất, tạo phong trào cho các thế hệ đàn em vài năm sau đó. Nền giáo dục vẫn bị chỉ trích thường xuyên do sự cầu tiến, nhưng công bằng mà nói, những sinh viên phát xuất từ những ngôi trường VN dạo đó, đă xuất sắc ở những trường Âu Mỹ vào các kỳ thi tốt nghiệp, ghi lại thành tích đáng kể của nền giáo dục nước nhà lúc đó.
Nhưng sự ổn định chấm dứt sau cuộc chính biến 1/11/1963, chính phủ Ngô Đ́nh Diệm được thay bằng nhiều chính phủ lâm thời, có khi chỉ kéo dài vài tháng. Các xáo trộn kinh tế, xă hội, giáo dục nặng nề nhiều năm sau đó, đă là hệ quả tất nhiên của cuộc thay đổi chính trị này mà lịch sử mấy chục năm sau mới giải thích được.
Các năm 1963-1975
Một số thanh niên du học, bao gồm các người viết, đă rời nước ra đi trong hoàn cảnh đó, nh́n lại đất nước quê hương từ xa như chứng nhân thụ động bất đắc dĩ.
Những chính phủ quân nhân hay dân sự trên đă làm rối đi chính trường miền Nam. Cuộc chiến đồng thời leo thang trầm trọng, rồi thành khốc liệt trong suốt 12 năm tiếp nối khi miền Bắc gia tăng áp lực. Rồi kéo theo sự hỗ trợ của Hoa kỳ và đồng minh. Cuộc chiến bước sang giai đoạn hủy diệt, thay đổi toàn bộ xă hội miền Nam. Những tang tóc đau thương hằn lên dấu vết cho từng gia đ́nh. Từ bên kia trái đất, chúng tôi theo dơi truyền h́nh hàng đêm tin tức chiến sự quê nhà, rồi thao thức trằn trọc thâu đêm.
 
Biến cố Mậu Thân 1968 đă là biến cố gây đậm nét đau thương nhất trong vài năm đầu xa quê hương. Ngoài vài bạn từ Huế có hung tin ngay từ sớm, đem tang chung cho cộng đồng sinh viên du học, mối âu lo kéo dài nhiều ngày. Cảnh các nhóm túm tụm nhau trong vài pḥng, bỏ học và uống bia say suốt đêm, đă là kỷ niệm khó quên gần như suốt đời du học và sau này ra đời làm việc.
Cuộc chiến đi vào khốc liệt hơn từ sau 1971, với sự đổ vỡ mất mát toàn diện cho miền Nam từ 30-4-1975. Biến cố 1975 như một cuộc đổi đời. Đám sinh viên tốt nghiệp trở thành lạc lơng, mất định hướng hoàn toàn trên xứ người, rải rác ở nhiều nước trên thế giới. Nhiều người lại nặng gánh, phải lo cho cả gia đ́nh mới sang định cư. H́nh ảnh VN xa mờ dần, rất đông tự nhủ cố gắng “xin nhận nơi này làm quê hương” trên các miền đất hứa, coi như từ nay chia tay vĩnh viễn miền đất bên kia địa cầu.
Nhưng rồi cũng đến một ngày với nhiều sự thay đổi. V́ nhu cầu kinh tế cấp bách, miền đất đó phải thay đổi phần nào các chính sách. “Đổi Mới” là tên gọi cho hai thập niên mở cửa nền kinh tế, áp dụng các chính sách thị trường dù c̣n hạn hẹp. Kết quả là đă có những tiến bộ vật chất nhất định, như các chỉ số tăng trưởng, bộ mặt đời sống được cải thiện đáng kể ở những thành thị, dù nhiều vùng nông thôn c̣n ch́m đắm trong nghèo khó cố hữu.
Một số người chợt quyết định muốn trở về nh́n lại quê hương, dù trong tâm tư “Từ Thức về làng”. Và một trong những người đó ghi lại tâm trạng như sau.
Những năm sau 1975 về thăm Saigon: C̣n Đó Nỗi Buồn
Người viết phải trở về Sài G̣n nhiều lần trong đầu thập niên 90, mới chợt t́m thấy một lúc muốn ngồi xuống, b́nh tâm viết lại vài xúc cảm về thành phố đă ôm ấp biết bao kỷ niệm đẹp của tuổi mới lớn, với bao hoài băo lư tưởng cho cuộc đời sau này.
Vốn sinh ra ở Hà Nội, thời trung học tôi nâng niu những quyển sách Tự Lực Văn Đoàn của các nhà văn kể chuyện về đất Thăng Long. Những năm gần đây nhất, đọc bao tùy bút và hồi kư ở hải ngoại phần lớn nói về Hà Nội, tôi cũng tưởng ḿnh sẽ chỉ muốn viết về thành phố huyền thoại ấy. Nhưng sau nhiều chuyến công tác ngắn ghé thăm Việt Nam, tuy Hà Nội có quyến rũ, thơ mộng nhưng tôi chợt nhận ra sự gần gũi chỉ t́m thấy ở Saigon.
Đó mới là “thành phố của tôi”, trở về mà không phải cần bản đồ để t́m đường, không phải nhờ người hướng dẫn du lịch, chỉ chỗ xem phong cảnh hay vài chỗ ăn uống nổi tiếng. Những con đường quen thuộc, chỉ đổi tên mới, vẫn c̣n đó. Những hàng me ướt lá sau cơn mưa chiều vẫn c̣n nguyên vẹn nét trữ t́nh, chờ đợi… Mái tóc kẻ bộ hành bây giờ đă ngả dần sang hai mầu, khác xa những ngày tháng cũ thuở trung học tóc c̣n mướt đen ướt đẫm v́ chạy vội dưới cơn mưa rào, hay mơ mộng thả bộ đón nhận những hạt mưa bụi bay nhẹ theo lối về một trường nữ quen thuộc sắp đến giờ tan học.
 Góc Lê Lợi – Tự Do
Lần đầu tiên trở về trong niềm xôn xao khó tả trong ḷng, từ lúc phi cơ đáp xuống Tân Sơn Nhất, thấy những ngôi nhà cũ, các hầm trú bê tông cho máy bay từ thời chiến tranh, đến lúc ở giữa ḍng giao thông đông đúc chạy theo con đường Công Lư. Rồi rẽ trái Dinh Độc Lập ra đường Thống Nhất, qua khu nhà thờ Đức Bà về khách sạn Caravelle ở trung tâm thành phố gồm những địa danh cũ: toà nhà Quốc Hội, rạp ciné Rex, khách sạn Continental, hiệu kem Givral góc đường Tự Do và Lê Lợi, đường Nguyễn Huệ tráng lệ chạy dài từ Toà Đô Chính ra đến bến Bạch Đằng gồm những kiosques bán hoa, băng nhạc, rửa phim, mứt rượu Đà Lạt và nhiều thứ hàng tạp hoá. Bây giờ những quán này đă được gỡ bỏ, làm cho con đường trở thành sạch rộng hơn trước nhiều, nhưng lại mất vẻ thân quen cho khách xưa.
Cái nóng oi bức, bụi khói của những chiếc xe Honda vẫn là bức tranh khó quên của đường phố Sài G̣n dạo trước. Sau hơn hai mươi năm với dân số tăng gần gấp ba, số nhà cửa, xe cộ làm thành phố chật hẹp lại nhiều và lộ rơ áp lực nạn nhân măn của các đô thị Á Châu bây giờ. Tuy nhiên khu vực công trường ở trước nhà bưu điện chính bao quanh nhà thờ Đức Bà vẫn c̣n vẻ đẹp uy nghi, giữ lại nét diễm lệ của nơi vẫn được mệnh danh là Ḥn Ngọc Viễn Đông.
 Quán Hương Lan (Bưu Điện Sài G̣n)
Ngày xưa mỗi chủ nhật tôi vẫn thường phóng mobylette đến khu vực này để t́m mua những ổ bánh ḿ Bưu Điện ngon, bọc sạch sẽ trong giấy màu trắng ngà. Bây giờ không c̣n t́m thấy quán Hương Lan nữa và h́nh như những ổ bánh ḿ hấp dẫn cũng thất truyền luôn, mặc dù có những quán mới sang trọng hơn như Bánh Ḿ Ta, Bánh Ḿ Tươi, làm buồn những chuyến xe cuối tuần ra Vũng Tầu muốn ngồi nhấm nháp một ổ bánh ḿ cũ trên đường đi!
 Chợ Hoa Nguyễn Huệ 1971
Những ngày trở lại Sài G̣n tuy ngắn ngủi, nhưng tôi đă bỏ khá nhiều th́ giờ tản bộ trên những hè phố quanh khu trung tâm Tự Do-Nguyễn Huệ-Lê Lợi. Đặc biệt mỗi sáng sớm, tôi có thói quen đi dạo từ khu khách sạn “mini” ở đường Tự Do xuống nhà thờ Đức Bà, qua công trường “con Rùa” nơi có viện Đại Học. Rồi trở lại đường Duy Tân, tôi qua trường Luật t́m ngôi nhà cũ của ḿnh ở góc Hiền Vương. Con đường cây dài bóng mát ngày xưa bây giờ đă khác đi nhiều , đă mất bớt cây cối và chật hẹp bẩn hơn v́ những quán hàng la liệt hai bên vỉa hè. Ngày xưa con đường này chỉ toàn những villa nhà ở sang trọng, bây giờ mở những cửa hiệu nhỏ, hay được đập đi thành những khu văn pḥng cho người ngoại quốc thuê.
 Hồ Con Rùa – Đường Duy Tân
Dừng lại trước địa chỉ cũ của ngôi nhà dấu yêu, nơi tôi đă sống những ngày thơ ấu, tôi bàng hoàng khi thấy căn nhà đó biến mất và được thay thế bằng cao ốc sáu tầng trụ sở của một hăng thuốc Thuỵ Sĩ. Cảm xúc v́ tiếc nuối, ngỡ ngàng dâng lên mănh liệt, nhắc nhở thực tại Từ Thức về chốn cũ. Tôi bắt đầu những ngày ở Sài G̣n chỉ đi t́m về những nơi hay lui tới dạo trước, cố quay lại những khúc phim cũ trong kư ức để so sánh với những cái ḿnh thấy bây giờ.
Đầu tiên tôi t́m lại một nhóm bạn bè Y Dược cũ (ngày trước, tôi đă theo học vài tháng dự bị cả Y và Dược khoa trước khi bỏ đi du học) lập nên nhóm J&B rất vui nhộn và thân, chỉ chuyên gặp nhau uống cà phê buổi sáng hay thỉnh thoảng ăn nhậu với chai whisky J&B (tạo thành tên của nhóm). Mỗi sáng thứ bảy, tụi này hẹn gặp nhau ở một quán trước cửa nhà thờ Huyện Sĩ trên đường Nguyễn Trăi, địa điểm được chọn lựa ở cạnh hiệu thuốc Huyện Sĩ. Ngồi nói chuyện rỉ rả mọi chuyện cũ mới bên tách cà phê rồi kéo đi ăn sáng, đấy là niềm vui lớn cuối tuần từ lúc tôi về lại Sài g̣n.
 Nhà thuốc Huyện Sĩ  Cổng trường Chu Văn An
Một nơi khác mà tôi cũng cố t́m tới là khu nhà thờ Ngă Sáu ở Minh Mạng thăm lại toà nhà của ngôi trường Chu Văn An cũ. Tôi bước vào lớp học cũ, nh́n lại từng dẫy xe đạp, bâng khuâng hoài niệm những khuôn mặt thầy bạn cũ của một thời làm báo học tṛ, của những mối t́nh si nhẹ nhàng lúc bỏ sang Trưng Vương thả hồn theo các tà áo trắng trên đường Nguyễn Bỉnh Khiêm.
 Trường Trưng Vương
T́m măi mà tôi không nhận ra đâu là khu nhà nhỏ của bác gác gian nổi tiếng của trường, nơi vẫn bán xôi lạp xưởng và chè đậu đen đầy kỷ niệm cho hàng bao thế hệ Chu Văn An. Tôi chỉ c̣n nhớ căn buồng dùng làm khu sinh hoạt học đường trong dăy nhà ngoài cùng nơi vẫn đến tập múa hát hay hội họp làm báo. Ba năm trung học với những kỷ niệm hoạt động học đường, lo lắng thi cử, những t́nh yêu học tṛ chợt đến chợt đi. Vài mộng mị lư tưởng cho tuổi mới lớn khi t́nh yêu quê hương vừa h́nh thành một cách đứng đắn, đan kết bởi những dằn vặt suy tư của một thế hệ lớn lên trong bối cảnh chiến tranh thời đó.
Ra khỏi cổng trường cũ, tôi t́m về Ngă Sáu lúc trước có những hàng bán nghêu đầy dẫy dọc đường. Những chiếc ghế gỗ thấp cập kễnh trên lớp vỏ nghêu bên lề đường. Khách gọi từng thau nghêu ra húp với nước mắm dấm ớt tỏi và những chai bia con cọp xếp thành hàng dài. Khu đó bây giờ cũng biến mất, làm trôi thêm một kỷ niệm học tṛ. Dọc theo con đường Phan Thanh Giản, vẫn c̣n thấy ngôi nhà cũ của trường Phan Sào Nam. Rồi rạp Long Vân nơi đóng đô của những giờ buồn ngủ “cúp cua” học ra ngồi xem ciné sau khi ghé mua vài cây kem Lan Hương (hiệu có hai cô bán hàng xinh xinh!). Đi tiếp xuống Phan Thanh Giản, qua bệnh viện Saint Paul, gặp ngôi trường Gia Long cũ, vẫn những tà áo trắng, nhưng các cô bé nữ sinh trung học trông nhỏ hẳn đi như chỉ đang ở tiểu học.
 Chùa Xá Lợi  Chùa Vĩnh Nghiêm
Cắt ngang là đường Bà Huyện Thanh Quan êm đềm với chùa Xá Lợi giờ đây trông nhỏ bé quạnh hiu. Khác với chùa Xá lợi, chùa Vĩnh Nghiêm ở đường Công Lư trông bề thế, nhộn nhịp hơn, lúc nào cũng khói hương nghi ngút với số người đi lễ đông gần như thường trực. Chùa Vĩnh Nghiêm và Vương Cung Thánh Đường gần như là hai “thắng cảnh” đặc biệt cho những người ở xa về.
 Nhà thờ Đức Bà
Nhưng tôi xúc cảm nhiều hơn lúc đi theo đường Trương Minh Giảng, vượt qua cầu và ngôi chợ nhỏ. T́m đến ngôi chùa Pháp Hoa rất nhỏ, đặt nén hương cho những người thân có ảnh nằm đó trong b́nh yên vĩnh cửu. Người đàn ông ngũ tuần chợt thấy mắt nhạt nhoà trước hai khung ảnh gắn trên b́nh tro của bà nội tôi và ba tôi. Bao người xưa đă nằm xuống, một số khác đă đi ngoại quốc, bạn bè thân đă vội bỏ ḿnh hay tản mát nơi đâu sau mấy chục năm?
Tôi quay về đây chợt thấy lạc lơng dù đó là thành phố mộng tưởng của các năm dài sống ở bên Mỹ. Những ngày ở khách sạn Sài G̣n, ba buổi đi t́m hiệu ăn. Thiếu vắng một bữa cơm nóng đơn giản trong ngôi nhà quen thuộc, đă làm cho tôi nhận rơ cảm tưởng chua chát ḿnh chỉ là khách du lịch ngay trên quê hương, dù vài người thân họ hàng vẫn niềm nở tiếp đăi. Không khí ngày Tết hay Giáng Sinh có nhộn nhịp chào đón và gợi cảnh cũ, tôi vẫn thấy ḿnh đếm rơ từng bước cô đơn trên các hè phố cũ quen thuộc.
Trong ánh mắt nh́n của đa số họ hàng, bạn bè vẫn c̣n chút ṭ ṃ t́m hiểu kẻ lạ trước mặt là tôi. Và dù muốn tự dối ḿnh, tôi cũng không thể hiện diện như những người b́nh thường trong cuộc sống hàng ngày ở đây. Tôi vẫn là “người lạ”, càng cố làm ra vẻ tự nhiên hoà đồng lại càng thấy ngượng nghịu, có chút tính chất “kịch” trong đó. Ở vài nơi tiếp xúc làm việc, tôi càng nhận ra điều đó. Tôi đă được đào tạo trong môi trường khác, với cách suy nghĩ hoàn toàn xa lạ với những anh em đồng nghiệp chung quanh.
Nếu tôi đến họ với tư cách doanh nhân hay đại diện một cơ quan nước ngoài, công việc có phần thuận lợi hơn trong cách cư xử. Nhưng nếu tôi muốn trở về “nhập cuộc” trong một cơ sở Việt Nam như một nhân viên bản xứ, sự hội nhập sẽ khó khăn và gần như không tưởng. Hiệu năng làm việc chắc sẽ rất khiêm tốn v́ những hàng rào ngăn cách trong công việc và giao tế. Tôi ngỡ ngàng khi nhận ra điểm đó sau vài chuyến về nhà. Nếu tôi c̣n bị xa lạ như thế sau khi đă trưởng thành ở Việt Nam và không bị khó khăn về ngôn ngữ đối thoại, làm sao các thế hệ đàn em trẻ có cơ hội trở về khi họ chỉ bập bẹ tiếng Việt, đọc chữ không thông, đừng nói ǵ đến quay về sống và làm việc. Liệu quê hương có là một địa danh du lịch hấp dẫn trong tâm tưởng nhóm đàn em ở hải ngoại này không?
Những ư nghĩ trên càng đi sâu vào trong tâm tưởng tôi như một nỗi buồn gậm nhấm trong các chuyến về kế tiếp. Tôi vẫn tâm tưởng đến những quán cơm Việt. Tôi cũng mê say đến hiệu phở Hoà khu đường Pasteur, phở Tàu Bay Lư Thái Tổ, hay phở Tương Lai Nguyễn Tri Phương, dù vị phở có phần kém ngày trước có lẽ v́ khẩu vị ḿnh đă hoàn toàn thay đổi.
 Quán Brodard
Tuy nhiên tôi vẫn hay ra ăn ở Givral có chỗ ngồi thi vị. Chỉ nhớ tiếc những tách cà phê sữa nóng bốc khói với vị bơ thơm lừng của Pôle Nord, hay bánh ngọt của Brodard và Givral ngày xưa. Buổi trưa hay chiều đến những tiệm cơm ‘b́nh dân” (dù giá bắt đầu lên khá đắt cho mức sinh hoạt của người dân ở nhà) ở đường Ngô Đức Kế có các tiệm mới như Hoàng Yến, Hiệu 13, Cây Dù Vàng đang có tiếng, nhắc nhở đến hiệu ăn Bà Cả Đọi với các món Bắc trong gia đ́nh như thịt đông, dưa giá, đậu kho, cá rán v.v… Sang hơn nữa cho cơm Việt Nam là nhà hàng Thanh Niên (đường Nguyễn Văn Chiêm, gần nhà thờ Đức Bà) với những món miền Nam hấp dẫn, có bàn ăn trong vườn sạch và lịch sự, mỗi tối thêm phần nhạc phụ diễn và khung cảnh thơ mộng.
Khách cũng có thể t́m ăn cơm Tây b́nh dân ở chợ Cũ nhưng vẫn tiếc nhớ món soupe bouillabaisse hay thỏ nấu rượu vang ở Chez Albert (Đa Kao) hay Vọng Nguyệt, món bí- tết Choeng Nam, crème de vollaille chợ Cũ. Các hiệu Tầu danh tiếng ngày xưa như Á Đông, Động Phát, Ngọc Lan Đ́nh th́ đă đóng cửa hay đổi tên và bây giờ không c̣n hiệu nào đặc biệt. Mấy hiệu Tầu trong vài khách sạn năm sao mới mở là máy chém mà ăn không ngon lắm, chỉ được cái sang! Các món Tầu b́nh dân như trong các hiệu ḿ phần lớn dọn lên khu Đinh Tiên Hoàng ở Đa Kao. Tiệm ḿ Cây Nhăn cũ ở khu Đinh Tiên Hoàng không biết dọn đi đâu?
Mỗi lần trở về Mỹ, tôi ít có dịp kể lại đầy đủ các chuyện trên cho bạn bè, nhất là nếu chưa đủ thân thiết, v́ đa số những lập luận hay câu chuyện đều hướng về công việc làm ăn hay những dự định tậu nhà, mua xe mới cho đời sống “bên này”. “ Bên kia” chỉ nên được coi như là thiên đường đă mất hay trong trí tưởng. Lư luận của bạn bè hay họ hàng chắc nịch như vậy nên tôi cả nể thường im lặng, chỉ kể qua loa về nếp sống ở Sài G̣n sau những chuyến công tác hay thăm viếng ngắn. Tôi chỉ quyết định viết những điều dài ḍng này về Sài G̣n sau khi đọc rất nhiều sách báo về Hà Nội, và cảm thấy ẩn nhẫn bất công cho Sài G̣n, nơi đă cho tôi bao kỷ niệm đẹp thơ ấu và c̣n cho tôi sự quen thuộc gần gũi mỗi lần trở về, dù phần lớn chỉ để hoài niệm những ngày tháng đă qua trong thành phố thân yêu ấy.
Và có lúc tôi đă muốn kêu to: Saigon, ôi người t́nh nhân đă khuất!…
Và hôm nay, hè 2013
Những năm thay đổi đă cho Saigon một bộ mặt mới hào nhoáng hơn nhiều, tiêu biểu nhất là trong những bức h́nh của khu trung tâm Eden ở quận Nhất ngày xưa. Ṭa nhà có cà phê Givral đă được thay thế bằng một building mới sang trọng như ở Paris, London…Ngồi lại trong chiếc ghế của quán mới, khó ai nghĩ ḿnh không đang ở một thành phố lớn hiện đại của trời Âu.
 Quán Givral
Nhưng, người biết rơ xă hội miền Nam ngày trước có mặt hôm nay, không thể không nói đến cái giá đắt phải trả. Người thanh niên trẻ của xă hội mới không thể dấu mọi chuyện với người bạn thế hệ cũ mới gặp, nói đến ở đoạn mở đầu bài viết này.
Đất nước hôm nay chứng kiến sự băng hoại của cả một xă hội cũ trong cái hào nhoáng mới h́nh thành. Con người đă thay đổi quá nhiều, đức tính thành thật trong giao tiếp hàng ngày gần như đă mất. Các giá trị tinh thần được đánh giá dần dần bằng các thước đo vật chất.
Có nhiều dấu hiệu cho thấy lư tưởng thanh niên đang bị lung lay không có chỗ dựa. Người ta có thể vội vàng nhận xét nhóm người tuổi trẻ hôm nay chỉ sống vội, ồn ào, theo đuổi vật chất, và gần như vô cảm. Nhưng thật sự họ là những người cô đơn nhất. Một đất nước có thống kê chỉ rơ tuổi trung b́nh là 24, và 65% dân số dưới tuổi 35, nhưng lại ít chú ư chăm sóc giới trẻ nhiều tiềm năng đó qua giáo dục và phát triển tinh thần.
Hiện trạng của đất nước không tạo được cảm hứng hay nuôi dưỡng các ư tưởng phục vụ cho thế hệ trẻ hôm nay. Tương lai với họ như thiếu chắc chắn, v́ các giá trị dân chủ, công bằng và nhân ái cần thiết cho một xă hội hiện đại đều thiếu vắng. Ngay cả sự tiến bộ kinh tế, điểm sáng của hai mươi năm qua, cũng đang trở thành mong manh tạm bợ.
Tăng trưởng đă chậm lại rơ rệt từ vài năm nay do sự bế tắc chính sách, điển h́nh nhất là do sự chi phối của các bè nhóm v́ lợi ích riêng tư. Đồng thời phẩm chất cuộc sống đi xuống, nhiễm độc môi trường và thức ăn trở thành mối đe dọa trực tiếp hàng ngày cho đời sống của mọi giai tầng xă hội. Trên tất cả, nền kinh tế bị đe dọa sụp đổ từ 2 năm nay, khi quả bong bóng bất động sản và hệ thống ngân hàng có thể vỡ bất cứ lúc nào với mức nợ xấu quá mức chịu đựng, nếu không có các biện pháp, chính sách thích hợp cấp thời. Nợ xấu khổng lồ làm tê liệt hệ thống tín dụng ngân hàng và gánh nặng nợ công lớn không kém h́nh như đang được đẩy cho các thế hệ tương lai gánh chịu, với sự dồn món nợ công hiện tại thành những món nợ lớn tương lai qua giải pháp phát hành trái phiếu công dài hạn.
Nhiều người bàn đến các giải pháp kinh tế xă hội ngắn hạn. Nhưng trong con mắt chuyên viên, khó có thể có một ‘quick fix’ (sửa chữa nhanh) hay ‘a sugar high’ (một ảo tưởng), mà phải là những thay đổi thể chế và chính sách kinh tế cơ bản dài hạn, tái lập các giá trị nhân văn căn bản qua giáo dục và hướng dẫn cho tuổi trẻ.
Thế hệ trẻ không thể không biết và thờ ơ với viễn ảnh tương lai đó. Thiếu niềm tin, họ đang trả lời bằng sự chán chường những giá trị sống hiện tại, dồn đam mê đời sống vào các mác xe máy đắt tiền và những chiếc điện thoại smart thời trang, tỏ lộ hừng khí tuổi trẻ đơn giản bằng các cuộc đua xe tốc độ hay, khá hơn, diễn tả ḷng yêu nước bằng cổ vũ chiến thắng bóng đá cuồng nhiệt trong các trận ‘thư hùng’ với các đội quốc gia vùng.
Nhưng mùa hè Saigon năm nay chợt thành ngột ngạt thêm v́ những biến cố thời cuộc, và sự sôi sục của cả thế hệ thanh niên muốn nói lên tiếng nói yêu nước của ḿnh. Cùng lúc các ức chế xă hội cộng thêm những khó khăn về đời sống hàng ngày h́nh như đă góp phần gây thêm những tội phạm xă hội ngày càng cao hơn, cho các dấu hiệu của một xă hội đang trên đà xuống dốc trầm trọng.
Trong bối cảnh đó, người viết chỉ c̣n biết t́m đến một ḍng sông nhỏ, hay một chiều Sài G̣n đi dạo trời mưa dưới những hàng me lá đổ, vẫn c̣n cố t́m về quê hương trong tâm tưởng, dù thời gian có trôi qua và các khuôn mặt cũ đă khuất bóng. Và chợt cảm thấy hạnh phúc muốn dừng ở đó, v́ các thay đổi lớn khác sẽ phải đến, những con người, những định chế cũng sẽ theo luật thời gian.
Nhưng quê hương vẫn c̣n đó, là ḍng sông Hồng, là nhánh Cửu Long, là Hương giang, và ở đâu ḍng nước đó vẫn lặng lờ trôi, ḷng có thể tĩnh lặng nhận biết ḿnh vẫn thuộc về nó: một quê hương không bao giờ mất, một dân tộc sẽ măi trường tồn bên những biển dâu, riêng tuổi trẻ hôm nay sẽ t́m lại được niềm tin như các thế hệ đàn anh của thuở nào…
 Sông Hồng  Sông Hương  Sông Cửu Long
TRẦN VIỄN DU BẢO NAM/THEO DIỄN ĐÀN THẾ KỶ
|
