29.- Can Đảm

 

 

Can đảm thực sự là ǵ? 

 

H

ồi c̣n là một thiếu niên, trong xóm của tôi có một thiếu niên khác, lớn hơn tôi mấy tuổi, v́ bất măn với bố mẹ nên đă đi thắt cổ tự tử, song được cứu kịp. Bạn bè thiếu niên trong xóm của tôi bấy giờ đều cho người thiếu niên ấy là can đảm. Để đáp lại những lời người lớn chê trách em đó là “dại dột”, đám trẻ chúng tôi nói nhỏ với nhau đằng sau lưng người lớn là: “Thế nhưng họ có dám tự tử như nó không?”

 

Bấy giờ, dù cảm thấy có một cái ǵ đó thực sự không ổn nơi cái “dám” tự tử của người bạn thiếu niên đồng xóm ấy, một hành động phải công nhận là không đủ can đảm hầu hết con người ta không ai dám làm, nhưng tôi vẫn không thể nào có một lập luận khác. Tức là, đối với riêng tôi bấy giờ, cũng như đối với giới trẻ nói chung, can đảm tức là dám làm những ǵ phi thường, những ǵ người khác nhút nhát sợ hăi không dám làm nên không làm được.

 

Sau đó, kinh nghiệm sống đời đă từ từ cho tôi hiểu được rằng, tự tử, theo kiểu của người thiếu niên đồng xóm của tôi thuở ấy, không phải là một hành động can đảm, mà là một hành động nhát đảm nhất, chứng tỏ con người ta đă lên đến tột đỉnh sợ hăi, một tột đỉnh làm cho họ quá choáng váng, đến nỗi đă mất thăng bằng, nên bị lao đầu xuống vực thẳm tự diệt mà thôi.

 

Tại sao? Nếu không phải, trong nhiều trường hợp, con người “dám” tự tử là v́ họ muốn thoát nợ trần ai. Trong trường hợp tuyệt vọng đi t́m cái chết v́ chán đời bấy giờ không phải là dấu chứng tỏ cho thấy con người tự tử ấy “sợ” phải đương đầu với tất cả mọi khó khăn trên đời hay sao! Bằng không tại sao họ không “dám” sống? Bất khuất trước mọi thử thách và cố gắng thắng vượt tất cả mọi chướng ngại chắn ngang cuộc đời mới thực sự là can đảm, mới chứng tỏ con người tồn tại ấy quả có một sức sống dồi dào, có một nghị lực dũng mănh, có một nội công thâm hậu.

 

Như thế, không phải tất cả những ǵ con người “dám” làm đều là những hành động can đảm. Chẳng hạn, một người mẹ lần đầu tiên “dám” phá thai, hay một số tín đồ Hồi Giáo Ả Rập “dám” khủng bố ôm bom tự sát như những vụ xẩy ra thường xuyên ở chung Trung Đông hay ở riêng Iraq; hoặc trường hợp hăng Clonaid thuộc giáo phái Raelian “dám” đánh lừa cả thế giới qua vụ tung tin bậy vào cuối tháng 12/2002 và đầu tháng 1/2003 tại Hoa Kỳ về hai bé gái được họ tạo sinh sao bản cloning v.v.

 

Trái lại, không phải bất cứ những ǵ con người không “dám” làm, đều là những hành động nhát gan, những hành động sợ hăi. Chẳng hạn, v́ “sợ” làm phiền đến người khác, nên làm được những ǵ trong khả năng và hoàn cảnh của ḿnh th́ tự làm lấy, bất đắc dĩ lắm, không c̣n cách nào khác nữa, mới chịu nhờ người khác giúp ḿnh; trong trường hợp bất đắc dĩ phải lên tiếng nhờ vả đây, như vay mượn tiền bạc, đối với những người có một tinh thần tự lập và tự trọng đây, cũng là một tác động can đảm chứ không phải thường. Hay chẳng hạn, bị peer pressure, một em trai hay gái không “dám” làm những ǵ được bạn bè xui bẩy hay thách làm như đa số chúng làm, như nghiện hút, hoặc làm t́nh an toàn v.v., th́ những em trai em gái này đều là những đứa trẻ nhút nhát; trái lại, trong môi trường học đường Mỹ Quốc không dạy môn đức dục hiện nay, các em ấy phải được liệt kê vào số thần tượng giới trẻ, anh hùng giới trẻ, v́ dám đi ngược lại trào lưu hưởng thụ của người lớn và không bị gục ngă trước áp lực dũng mănh của bạn bè v.v

 

Tuy nhiên, thực tế cho thấy, có những trường hợp nếu con người không “dám” làm th́ quả là nhút nhát, sợ hăi. Chẳng hạn trường hợp luật cho dùng súng ở Hoa Kỳ, một khoản luật, nếu xét về đến công ích xă hội là mục đích của luật lệ, th́ hoàn toàn chẳng có lợi lộc ǵ, trái lại, nó đă làm và c̣n làm cho biết bao nhiêu mạng sống con người bị triệt tiêu một cách hết sức oan uổng, trong đó có cả tổng thống Kennedy ngày 22/11/1963; thế mà, ngành lập pháp hay tư pháp Hoa Kỳ cả bao nhiêu năm nay vẫn không “dám” hủy bỏ, chỉ v́, như dư luận cho biết, “sợ” đám tài phiệt của ngành kỹ nghệ súng ống. Hay trường hợp cha mẹ không dám trách phạt con cái, chỉ sợ chúng hận ghét ḿnh, hoặc trường hợp không dám làm chứng theo đúng lương tâm trước ṭa, v́ sợ trả thù v.v. cũng là những thí dụ cho thấy tính cách nhút nhát của con người trước những ǵ cần phải làm và buộc phải làm.

 

Trái lại, thực tế cũng cho thấy, có những trường hợp con người cần phải “liều” lĩnh “dám” làm mới thực sự là can đảm. Chẳng hạn trường hợp những vị lănh đạo Giáo Hội Công Giáo đă “dám” hoạt động cho ḥa b́nh, nhất là dám lên tiếng bênh vực quyền lợi của thành phần bị áp bức, cho dù các vị biết trước, ở môi trường và hoàn cảnh sống của các vị bấy giờ, sẽ rất nguy hiểm đến tính mạng, nhưng các vị vẫn cứ mạnh dạn làm.

 

Và tin tức thế giới đă loan báo một số trong các vị đă bị bỏ ḿnh v́ công lư, như những vị linh mục sau đây, Augustin Geve, vị linh mục Công Giáo đầu tiên của Quần Đảo Solomon, bị giết ngày 20/8 ở Guadalcanal, Quần Đảo Solomon, nơi cha đến làm môi giới cho cuộc thương thảo ḥa b́nh; linh mục José Luis Arroyave, người Colombia, bị giết ở Medellin ngày 20/9, ngài vị linh mục lănh đạo những chương tŕnh phát triển xă hội của giáo phận ngài cho những khu vực nghèo nhất ở Medellin; linh mục Gabriel Arias Posadas, tổng đại diện của giáo phận Armenia ở Colombia, bị giết ngày 18/10, tại một văn pḥng ở Caldas, nơi ngài tới để điều đ́nh thả một con tin; linh mục Arley Arias Garcia, người Colombia, bị giết ngày 18/5 tại một bụi cây ở Florencia, ngài là chủ tịch của hội đồng vận động ḥa b́nh của địa phương đang t́m cách cho hai bên đi đến chỗ thương thảo.

 

Đến đây, vấn đề được đặt ra là tại sao có người can đảm dám làm những ǵ họ cần phải làm, buộc phải làm hay họ muốn làm, và ngược lại tại sao cũng có người lại không đủ can đảm để làm những ǵ họ cần làm, buộc phải làm hay họ muốn làm?

 

Theo tôi, vấn đề then chốt ở đây là ư nghĩa đích thực của hành động can đảm, liên quan mật thiết đến những ǵ con người cần phải làm, buộc phải làm và muốn làm. Nếu giải quyết được thế nào là can đảm hay can đảm là ǵ, mọi sự sẽ hoàn toàn sáng tỏ.

 

Vậy, can đảm là ǵ, hay thế nào là can đảm? Nếu không phải, can đảm là tất cả những hành động con người dám làm đúng với sự thật hay như sự thật đ̣i hỏi. Và nếu câu định nghĩa về can đảm này đúng, chính xác, th́ tất cả những hành động nào con người làm không đúng với sự thật hay không như sự thật đ̣i hỏi đều là những hành động nhát gan, sợ hăi.

 

 

Can đảm được bộc lộ ra sao?

 

Đúng thế, tâm lư b́nh thường và thực tế cho thấy, nếu cái con người yêu chuộng nhất là sự sống của họ, đến nỗi đă là người, theo tự nhiên, ai cũng sợ chết, và t́m hết cách để tồn tại, th́ cái con người hay tránh né và sợ phải đối diện nhất chính là sự thật, đến nỗi, họ t́m hết cách, như nói dối hay quanh quéo, để che đậy sự thật hay bóp méo sự thật.

 

Như thế, căn cứ vào câu định nghĩa lưỡng diện này của can đảm, chúng ta thấy hành động dám “tử tự” quả là một hành động nhát gan hơn là can đảm. Bởi v́ con người tự tử đă không dám đối diện với thực tại của cuộc đời, tức không dám đối diện với sự thật đời là bể khổ, đời là một cuộc chiến đấu, đời là một cuộc vượt thoát, cũng như vớiø sự thật con người phải sống cho đời hơn là cho ḿnh, v́ sự sống là một bảo vật thiện hảo họ đă được lănh nhận nhưng không từ Đấng Hóa Công qua xă hội, chứ không phải tự họ mà có để họ được toàn quyền định đoạt theo ư họ.

 

Cũng chính v́ sự thật làm người là sống cho đời hơn là cho bản thân ḿnh, mà con người dám móc túi lấy tiền cho người nghèo, cho dù bị chê là ngu dại, dám lên tiếng bênh vực người bị bóc lột, cho dù bị hằn thù ghen ghét, dám gần gũi và phục vụ thành phần bất hạnh trên đời, dù bị khinh bỉ coi thường, dám sẵn sàng bỏ chính mạng sống ḿnh cho quyền lợi và phúc lợi của tha nhân, thậm chí dám tha thứ cho chính kẻ thù sát hại ḿnh, đều là những hành động can đảm phi thường xuất chúng, những hành động mà một con người vụ lợi vị kỷ, một con người tham quyền cố vị, một con người vinh thân ph́ da, một con người yêu cuồng sống vội trong thời đại văn minh vật chất ngày nay, chẳng những không thể nào làm nổi mà c̣n không thể nào hiểu nổi nữa.

 

Tuy nhiên, không phải con người can đảm là con người chiếm được sự thật và làm chủ sự thật, cho bằng họ đă trung thành với sự thật, đă sống hoàn toàn trung thực với sự thật, đúng hơn, con người can đảm đă được sự thật chiếm đoạt và chi phối, khiến họ có thể làm được những ǵ vượt quá khả năng tự nhiên vốn nhút nhát và sợ mất mát của họ, sợ thiệt hại cho bản thân họ, theo khuynh hướng tự vệ và bản năng sinh tồn của con người họ.

 

Hiện tượng, sự kiện hay trạng thái con người được chân lư hoàn toàn chiếm đoạt, làm chủ và chi phối này, đến nỗi, nó có một sức mạnh vô địch làm cho con người vốn sợ sệt dám vượt biên ra ngoài bản thân ḿnh, làm được những ǵ hợp với sự thật, đó là trường hợp con người không thể chịu được sức mạnh của sự thật vang vọng trong lương tâm, không chịu được những ray rứt của cơi ḷng, đă phải chấp nhận sự thật, đă phải tự đầu thú về những lỗi lầm thầm kín của ḿnh, dù có bị trừng phạt đến đâu chăng nữa, như đă từng xẩy ra không ít trong xă hội và nơi ṭa án từ trước đến nay.

 

Như thế, qua những ǵ vừa nhận định và phân tách, can đảm thực sự được thể hiện hay bộc lộ qua những h́nh thức sau đây: tự chủ, nhịn nhục, nhẫn nại, trung tín, thứ tha, thẳng thắn v.v.

 

Nhưng, v́ can đảm là hành động dám làm những ǵ hợp với sự thật làm người hay theo như sự thật làm người đ̣i hỏi mà những con người tự chủ, nhịn nhục, nhẫn nại, trung tín, thẳng thắn, thứ tha v.v. phải là những con người sống trong sự thật. Mà sự thật lại có liên quan trực tiếp đến các nhân đức công bằng, khôn ngoan và tiết độ, nên con người can đảm cũng chính là và phải là một con người công bằng, khôn ngoan và tiết độ, hay ngược lại.

 

Như thế, sự thật làm người, theo nguyên tắc, chính là cốt lơi của bốn nhân đức luân lư được gọi là bốn nhân đức trụ này, khôn ngoan, công bằng, tiết độ và can đảm, đồng thời, về phương diện thực tế, nó c̣n là cái trục chi phối bốn thái độ đạo hạnh ấy của con người.

 

Nguyên tắc của sự thật làm người được thể hiện nơi đức công bằng chính trực. Đường lối thể hiện sự thật làm người này là ở đức khôn ngoan hành xử cho hợp t́nh hợp lư. Thái độ của sự thật làm người này là ở đức tiết độ, sống b́nh an tự tại, tự do thanh thoát. Quyền lực của sự thật làm người này là ḷng can đảm, bất chấp mọi sự, thắng vượt sự dữ, làm chủ gian ác, một ḷng can đảm làm cho sự thật được sáng tỏ, và một khi sự thật làm người được hoàn toàn sáng tỏ, qua hành động can đảm của con người, bấy giờ con người đạt đến tầm vóc thành toàn của ḿnh, đạt được ơn gọi làm người của ḿnh.

 

 

Can đảm cần phải luyện tập thế nào?

 

Thế nhưng, con người vốn có khuynh hướng t́m ḿnh theo bản năng tự nhiên, những ǵ mang sẵn mầm mống trái với đức công b́nh, khôn ngoan và tiết độ, không phải tự nhiên có được đức can đảm hết sức thiết yếu và hệ trọng này. Như đức tiết độ, con người cũng phải tập sống can đảm như vậy.

Để tập sống tiết độ, như đă góp ư trong bài chủ đề tiết độ lần trước, về mặt tiêu cực, con người cần phải tránh đừng kỳ vọng quá cao và quá nhiều, cũng như tránh đừng có thói quen sống vội vàng hấp tấp, trái lại, về mặt tích cực, tập sống có kỷ luật, sống theo ư chí và sống với ư thức.

 

Nghĩa là phải tập sống tiết độ làm sao để con người lúc nào cũng sống trong quân b́nh, một mức độ trọn hảo của tất cả mọi sự trên đời nói chung, nhất là với con người nói riêng. Đó là lư do, thân xác của con người sẽ phản ứng khi bội thực hay quá đói. Và đó cũng là lư do mùa xuân đối với con người là mùa đẹp nhất trong bốn mùa.

 

Tuy nhiên, v́ nhân gian c̣n sống trong không gian và thời gian, chứ chưa sống trong cơi trường sinh vĩnh hằng, (những đề tài sẽ được chia sẻ ở các bài kế tiếp), mà con người vẫn c̣n bị chi phối bởi những biến chuyển đổi thay, của thiên nhiên tạo vật, của lịch sử thế giới, những yếu tố ngoại tại khiến con người, một là thăng tiến, hai là suy vong, là tùy ở chỗ con người có biết can đảm sống hay chăng.

 

Rất tiếc, như đă nhận định, can đảm không phải tự nhiên mà có, trừ phi con người ra sức luyện tập. Vậy phải luyện tập can đảm như thế nào và ra sao, để con người có thể sống can đảm đúng với sự thật làm người của ḿnh? Theo tôi, con người phải nỗ lực luyện tập về cả hai phương diện, tiêu cực và tích cực, tiêu cực là tập tự chủ và tích cực là phải có ḷng tự tin.

 

Trước hết, về phương diện tiêu cực, để trở thành một con người can đảm, con người phải tập tự chủ. Nói như thế không có nghĩa là con người đă hoàn toàn sống tiết độ, v́ tiết độ là tư cách sống của con người thành nhân, một con người cũng phải can đảm lắm mới có thể sống tiết độ hoàn toàn được.

 

Tuy nhiên, nếu tập sống tiết độ, con người cần ư chí là yếu tố liên quan đến đức can đảm thế nào, th́ tập sống can đảm, con người cũng cần tự chủ là tác động của đức tiết độ như thế. Ở chỗ, con người tự động biết bỏ đi những ǵ thừa thăi (như đồ đạc nhiều quá không biết ḿnh có những ǵ, giờ giấc rỗi quá đến nỗi boring không biết làm chi v.v.), tự động hăm dẹp những ǵ vô hại (như coi truyền h́nh giải trí ít đi v.v.), tự động cầm hăm những đ̣i hỏi cấp thời (như bắt đầu cảm thấy hơi đói th́ đừng t́m ăn liền v.v.).

 

Thế nhưng, vấn đề tự chủ ở đây phải được thực tập với ư thức phản ảnh sự thật làm người, chứ không phản lại với sự thật làm người. Ở chỗ, sở dĩ con người tập tự chủ bỏ đi, hăm dẹp hay cầm hăm những điều trên, không phải tự những điều ấy (đồ ăn, giờ giấc, truyền h́nh) là xấu, đáng khinh, đáng tránh, cho bằng để đề pḥng mọi sự lạm dụng thái quá và sai trệch có thể xẩy ra nơi con người chủ thể của ḿnh vốn xu hướng về bản năng hưởng thụ vị thân.

 

Sau nữa, về phương diện tích cực, để trở thành một con người can đảm, con người chẳng những phải tập sống tự chủ, mà c̣n phải có ḷng tự tin nữa. Đúng thế, muốn biết bơi con người phải tập bơi thế nào, tức phải thực tập ngay tác động hay khả năng ḿnh chưa biết, đó là tác động biết bơi và khả năng biết bơi, th́ muốn can đảm cũng thế, con người cũng phải tập can đảm, phải thực tập ngay tác động can đảm như vậy. Chẳng hạn, muốn tập khiêm nhượng, th́ hăy chấp nhận bị người đời khinh chê xỉ nhục, và chính khi con người chấp nhận bị khinh chê xỉ nhục như thế là họ đă là một con người khiêm tốn rồi vậy.

 

Như thế, chính lúc con người sợ không dám làm, họ lại phải liều ḿnh làm, dấn thân làm, và chỉ cần mấy lần như vậy thôi, con người mới có thể và sẽ có thể, không nhiều th́ ít, không sớm th́ muộn, trở thành một con người can đảm về một phương diện nào đó v.v.

 

Về phương diện tiêu cực, nếu đầu tiên con người không dám giết người, nhưng sau khi nhắm mắt làm bừa mấy lần, họ trở thành một tay khát máu thế nào, về phương diện tích cực cũng thế, nếu mới đầu không dám xuất hiện trước công chúng, song cứ bạo dạn làm thử, nhiều người nhờ đó và sau đó đă trở thành một nhà giảng thuyết, một minh tinh tài tử, như thực tế đă rơ ràng cho thấy.

 

Đó là lư do nhiều người, sau khi thử rồi, thử những ǵ họ mới đầu ngần ngại, sợ sệt, họ đă vui vẻ tự tin tuyên bố: “Ồ, cứ tưởng là khó chứ, không ngờ dễ ợt”.

 

Như thế, can đảm ở đây không liên quan đến vấn đề tự tin là ǵ. Nhờ tự tin, con người mới dễ can đảm làm những ǵ họ tưởng không bao giờ làm được.

 

Phải, chính ḷng tự tin chẳng những trực tiếp thúc đẩy con người dám đâm đầu vào thử những ǵ cần làm và nên làm, mà gián tiếp c̣n giúp con người dám chấp nhận cả những thách đố nữa, kể cả thất bại. Và, một khi đă sẵn sàng chấp nhận khó khăn, bất chấp trở ngại, con người tự nhiên sẽ trở nên cương quyết, khẳng khái, dũng mạnh tiến lên. Đến nỗi, càng gặp gian nan khốn khó họ mới thấy cuộc đời có ư nghĩa, mới thấy ḿnh càng ngày càng khôn ngoan hơn, càng ngày càng cứng cát hơn, càng ngày càng thành nhân hơn.

 

Một đứa nhỏ mồ côi bao giờ cũng khôn lanh và cứng cát hơn những đứa nhỏ đồng lứa b́nh thường khác là ở chỗ đó. Như thế, chính gian nan khốn khó là yếu tố ngoại tại bất khả thiếu chẳng những giúp cho tâm thức con người trở thành khôn ngoan hơn, “cái khó nó bó cái khôn”, mà c̣n tôi luyện cho bản thân con người trở thành cứng cát hơn, can đảm hơn, có khả năng thực hiện được những hành động xứng với nhân phẩm, nhân vị và nhân cách của một con người được dựng nên để làm chủ trái đất, để trở thành một hiện thân thần linh sống động!